نگاه موزه‌ای به بافت تاریخی، آغاز مرگ آن است
ایراد عمده در این موضوع این است که در نگاه شهروندان به محض زدن برچسب بر یک بنا یا بافت تاریخی به عنوان عنصر واجد ارزش، بنا یا منطقه مذکور دیگر ارزش اقتصادی خود را از دست می‌دهد، چراکه ما در مدیریت بافت تاریخی صرفا با ضابطه حفظ، تخریب‌نکردن و نساختن مواجه هستیم. در حالی‌که برای بافت‌های تاریخی باید انواع ضوابط با انواع راهکارها تدوین و تنظیم شود.
*محمدرضا عراقچیان
*مدیرگروه معماری دانشگاه بوعلی سینا
یادم هست در یک دوره زمانی، مد شده بود که مدیری یک دستگاه فکس را روی میزش می‌گذاشت، بعدها این مد به کامپیوتر و مانیتور آن تغییر پیدا کرد. می‌خواهم بگویم در هر دوره‌ای، یک موضوع برای بحث‌کردن مد می‌شود و به نظر می‌رسد این روزها موضوع توجه به بافت تاریخی و قدیمی همدان فارغ از محسنات آن مد شده است.
درباره بافت قدیم همدان نکات زیادی را می‌توان مطرح کرد؛ از جمله این‌که همدان براساس مصوبات شورای فرهنگی عمومی کشور، شورای عالی معماری و شهرسازی و سایر شوراها به عنوان پنجمین شهر فرهنگی- تاریخی کشور شناخته شده است، اما تاکنون از سوی شهرداری همدان محدوده تثبیت‌شده‌ای برای بافت تاریخی و فرهنگی این شهر انتخاب و تائید نشده است. همدان بعد از چند سال فاقد منطقه شهری بافت تاریخی یا دفتر شهرداری بافت تاریخی است.
مسئله دیگر این‌که، این روزها بسیار صحبت از بازسازی و بهسازی بافت تاریخی همدان برای بازدید گردشگران می‌شود. سوال اساسی این است که بهسازی و بازسازی بافت تاریخی برای گردشگران اولویت دارد یا ساکنان این بافت؟ به نظر می‌رسد ساکنان مهم‌تر و اولی تر از گردشگران باشند.
چالش‌های بافت تاریخی
موضوع دیگری که باید به آن پرداخت، این است که ما مگر چند نوع بافت در داخل شهرها داریم که حالا یکی از این بافت‌ها با نام تاریخی باشد؟ از منظر کلی، بافت‌های تاریخی، فرسوده و حاشیه‌ای، سه نوع از بافت‌هایی هستند که در درون شهرها و یا در حاشیه شهرها وجود دارند، اما بافت تاریخی که اینک مورد بحث ماست، عمدتا و قریب به کل شرایط در محدوده مرکزی شهرها قرار دارند. بافت تاریخی چه ویژگی‌هایی دارد که ما نیازمند مراجعه مجدد، تحقیق مجدد و بازنگری در رفتار خود با آن هستیم؟ ۱-عملکرد امروز بافت تاریخی با عملکرد قدیمی آن ناسازگار است؛ این نخستین ویژگی بافت تاریخی است.۲- بناها عموما ناپایدار هستند، ۳-زیرساخت‌های جامعه مدرن در آن‌ها وجود ندارند، ۴-جمعیت شبانه آن‌ها پائین است و در بعضی از شهرها جمعیت شبانه بافت ، به صفر می‌رسد،۵- قشر بهره‌بردار و ساکنین قدیمی از این مناطق عمدتا مهاجرت کرده یا در حال مهاجرت هستند ،۶- اگر در این مناطق زندگی و کاربری مسکونی وجود داشته باشد، دارای کاهش کیفیت است.۷- بافت تاریخی بعضا دارای ناهنجاری‌های اجتماعی است، ۸-در ساختار مدیریت کشوری و مدیریت شهری، نگرش یکسان و واحدی نسبت به بهسازی و بازسازی این بافت وجود ندارد،۹- فعالیت‌های غیرمسکونی به نسبت فعالیت مسکونی در آن افزایش پیدا کرده و بافت تاریخی اغلب به بارانداز، انبار بازار یا پارکینگ خودرو تبدیل شده‌اند.
نبود هماهنگی سازمانی
عمده مشکلی که در حال حاضر در بافت‌های تاریخی یا بافت‌های سنتی در ایران و به خصوص در همدان وجود دارد، نبود هماهنگی سازمانی درباره این موضوع است. اداره‌کل میراث فرهنگی، شهرداری همدان، شورای شهر و نهادهای حاکمیتی مانند استانداری (معاونت هماهنگی امور عمرانی )، اداره‌کل راه و شهرسازی، سازمان عمران و بازآفرینی شهری و کمیسیون‌های مرتبط مانند ماده پنج درباره بافت تاریخی، نیازمند هماهنگی مفصل هستند. به تعبیر دیگر، موضوع ساماندهی بافت‌های تاریخی، یک موضوع فراسازمانی است و فقط در درون یک سازمان قابلیت اصلاح ندارد. از طرفی، در ساختارهای شهرداری‌های قدیمی که همدان هم جزو آن‌ها قرار می‌گیرد، وظیفه‌ای برای حفاظت، مرمت و احیای بافت تاریخی وجود ندارد و از این منظر نیروهائی برای این کار تربیت نشده اند. چند سالی است بر حسب قوانین ، حمایت از بافت تاریخی را جزئی از وظایف شهرداری دانسته‌اند و شوراهای شهر را موظف کرده‌اند که برای این امور بودجه مصوب کنند. پیچ و خم اداری فراوان، ضوابط استخدامی دشوار برای استخدام نفرات متخصص در حوزه بافت‌های تاریخی و نبود آئین‌نامه‌های مالی برای نحوه هزینه کرد بودجه از دیگر مشکلات بافت‌های تاریخی، از جمله همدان است.
در حال حاضر نیازمند اصلاح ساختار داخلی و سازمانی شهرداری‌ها به منظور ایجاد شهرداری منطقه بافت تاریخی به خصوص در شهر همدان بدون توجه به ضوابط جمعیتی هستیم. بر اساس قانون، لازمه اضافه‌شدن مناطقی به مناطق شهرها از منظر شهرداری‌ها، افزایش جمعیت و تعلق حداقل صد هزار نفر به عنوان منطقه جدید شهری است. لازم است این بند برای تشکیل شهرداری بافت تاریخی نادیده گرفته و موضوع حد جمعیت فراموش شود.
مشکلات شهرداری بافت تاریخی
در حوزه راه‌اندازی شهرداری بافت تاریخی، باید به چند نکته توجه کرد؛ شهرداری‌های بافت تاریخی نه تنها درآمدزا نیستند، بلکه هزینه‌سازند؛ یعنی باید از سایر مناطق به شهرداری بافت تاریخی منابع مالی تزریق شود تا بعد از چند سال بتواند یک رشد اولیه داشته باشد و روی پای خودش بایستد. شوراها بر حسب قانون، وظیفه دارند برای حفظ و مرمت بافت تاریخی بودجه کافی در نظر بگیرند، پیچ و خم‌های اداری باید به حداقل رسیده و باید دقت شود که شهرداری بافت تاریخی صرفا یک تغییر عنوان نیست؛ یعنی شهرداری منطقه پنج با شهرداری بافت تاریخی، دو موضوع کاملا متفاوت است. باید برای ایجاد شهرداری بافت تاریخی در چارت سازمانی شهرداری یک تغییر نگرش اساسی ایجاد شود. نکته قابل توجه این‌که آیا ما به عنوان شهروندان این شهر، باید خودمان را با شهر هماهنگ کنیم یا شهر موظف است خود را با ما هماهنگ کند؟ به نظر می‌رسد شهروندان هستند که باید خودشان را با اصول و ضوابط زندگی شهری در بافت تاریخی هماهنگ کنند.
این‌که محدوده بافت تاریخی همدان چقدر باید باشد، مسئله دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. اعتقاد دارم در تعیین محدوده این بافت باید حداکثر هماهنگی با اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وجود داشته باشد؛ به تعبیر دیگر، با کمی افزودن و کاستن از محدوده بافت تاریخی که در عکس هوائی سال ۱۳۳۵ که ملاک بافت تاریخی شهر همدان شناخته شده است، توافق نهائی صورت پذیرد.
نگاه شهروندان
ایراد عمده در این موضوع این است که در نگاه شهروندان به محض زدن برچسب بر یک بنا یا بافت تاریخی به عنوان عنصر واجد ارزش، بنا یا منطقه مذکور دیگر ارزش اقتصادی خود را از دست می‌دهد، چراکه ما در مدیریت بافت تاریخی صرفا با ضابطه حفظ، تخریب‌نکردن و نساختن مواجه هستیم. در حالی‌که برای بافت‌های تاریخی باید انواع ضوابط با انواع راهکارها تدوین و تنظیم شود؛ اول منطقه مجاور و بلافصل آثار تاریخی ثبت‌شده، دوم منطقه با فاصله مناسب و مطلوب از آثار تاریخی ثبت‌شده، سوم محدوده با ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی برای بافت تاریخی که هنوز واجد ویژگی و استعداد است، چهارم منطقه با ارزش‌های اجتماعی گذشته و فاقد ارزش‌های کالبدی جدید و پنجم منطقه کاملا تخریب‌شده جدید و با ارزش‌های تاریخی گذشته و نهایتا ششم منطقه فاقد بافت قدیمی و با ارزش و بدون ارزش‌های اجتماعی گذشته. برای هر کدام از این مناطق نیازمند تهیه ضوابط جداگانه هستیم تا درباره هرکدام از آن‌ها تصمیمات خاصی گرفته شود. این امر تاکنون محقق نشده است .
شهر همدان یکی از معدود شهرهای دنیاست که پس از هربار تخریب، دوباره در همان نقطه قبلی ساخته شده است. پس این شهر دارای ویژگی‌های جغرافیایی، استراتژیک و سوق‌الجیشی خاصی است. در حال حاضر در همدان چند دوره تاریخی، کالبدی و چند دوره اجتماعی رفتاری و به تبع آن چند دوره زندگی در آن دیده می‌شود. فعلا در شهر همدان، با توجه به تخریب‌های اساسی که از دوران گذشته وجود داشته و آخرین آن در بمباران جنگ تحمیلی بوده، زندگی و حیات اجتماعی در بافت‌های کالبدی قاجاریه، پهلوی اول، پهلوی دوم، معاصر، مدرن متاخر و مدرن امروزی مشاهده می‌شود. به همین دلیل گسست زندگی در بافت تاریخی همدان و نا‌هم‌پیوندی بین بافت قدیمی و مدرن دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد این موضوع مهم‌ترین اصل قابل توجه در احیای این بافت در همدان است
اهمیت انتخاب نام
برای حل مشکل، نخستین اقدام، انتخاب نام برای شهرداری این منطقه است؛ شهرداری ناحیه مرکزی، شهرداری ناحیه بافت تاریخی، شهرداری حلقه اول، شهرداری منطقه پنج یا نام‌های دیگر؟ انتخاب نام مناسب، نشانگر اهمیتی است که مدیران شهری برای این موضوع قائل هستند. به تعبیر دیگر، نگرش مدیران به موضوع را نشان می‌دهد. بعد از تعیین محدوده و انتخاب نام نوبت تهیه شناسنامه برای بناهای موجود، اطلس مشاغل و فعالیت‌ها، تحلیل‌های اقتصادی، مباحث اجتماعی ارائه مشوق‌هایی برای ساکنان در آن است. دقت داشته باشیم موضوع بافت تاریخی فراتر از یک موضوع کالبدی است و در ابتدا یک موضوع فرهنگی- اجتماعی محسوب می‌شود.
بافت‌های تاریخی حلال مشکلات هویتی در شهرها هستند و احیای آن‌ها یکی از عوامل ایجاد تعلق سرزمینی به حساب می‌آید. برای این‌که بافت تاریخی مورد مراجعه مردم قرار بگیرند، نخستین گام، افزایش نقش شهروندی ساکنان در این مناطق است. راه‌اندازی پروژه‌های محرک توسعه به منظور رونق‌بخشیدن به بافت تاریخی و انجام اقداماتی برای افزایش تعاملات اجتماعی و حضور بیشتر شهروندان به خصوص ساکنان در طول شبانه‌روز، تغییر نگاه مدیران و ارزش‌گذاری کارکنان دولتی و بهره‌برداران دولتی از بناهای تاریخی، هماهنگ کردن سیستم زندگی شهری با شرایط بافت تاریخی همچون خودروهای امدادی مناسب، خودروهای سواری کم‌عرض و مناسب با کوچه‌های باریک و تدوین دستورالعمل‌های ساختمانی برای مرمت بافت تاریخی، ارائه مشوق‌های عوارض و مالیات، ارائه معافیت‌های گوناگون و حق انتقال توسعه را هم نباید فراموش کرد.
با انجام این اقدامات می‌توان یک رابطه مستقیم، بین بهسازی بافت تاریخی، تمایل به سکونت در آن و توسعه گردشگری پیدا آشکار کرد. نگاه صرفا موزه‌ای و غیراجتماعی به بافت تاریخی، آغاز مرگ آن است.