*سید امیر قشمی
*مدیر موزه آموزش و پرورش ابن سینا
همدان در گذر زمان، مردان و زنان بزرگی به خود دیده که عمر پربرکت خویش را وقف آسایش و رفاه مردم کرده‌اند، وجود مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، آب انبارها، پل‌ها، حمام‌ها و کاروانسراها حکایت از بزرگانی دارد که در فراز و نشیب زندگی با کمکهای مادی و معنوی مردم را یاری کرده و با این عمل نام خود را در تاریخ ثبت و جاودانه کرده‌اند. در این شماره به اختصار به شرح بناها و کارهای عام‌المنفعه و نیز تعدادی از مردان و زنان بزرگ همدانی که به همت آنها این بناها ساخته شده، میپردازیم.
بانو خرق مادر جمال الدوله
در حدود هشت قرن پیش گنبد مقبره استرومردخای که یکی از آثار باستانی همدان است به وسیله بانوی خیرخواه کلیمی به نام «خرق مادر جمال الدوله» که در عصر اتابکان میزیسته، بنا شده است. بقعه استرو مردخای که توسط بانو حرق بنا شده نه تنها از ابنیه تاریخی مهم شهر همدان به‌شمار میرود، بلکه از لحاظ زیارتگاه خاص ملت یهود و در ردیف مهمترین زیارتگاههای ایران محسوب میشود.
شیخ علی‌خان زنگنه
شیخ علی‌خان زنگنه وزیر سلطان سلیمان صفوی بود که مدرسه زنگنه روبروی بقعه استرمردخای را بنیاد نهاده است. وی علاوه بر مدرسه مذکور واقف دانشسرای مقدماتی دختران نیز بوده است.
میرزا داود رضوی مجتهد
بانی و بنیان‌گذار مسجد میرزا داود است. این مسجد در خیابان باباطاهر واقع است. زنده‌یاد میرزاداود در حدود ۳۰۰ سال پیش در همدان میزیسته است.
شاهزاده نگار خاتم
شاهزاده نگار خانم از خاندان قاجاریه در سال ۱۲۹۴ هجری، آرامگاه فیلسوف عالی‌قدر مشرق‌زمین، بوعلی سینا را تعمیر و مرمت کرد. بنای قبلی آرامگاه، اتاق مربعی با پوشش ضربی آجری بود که مانند برخی از زیارتگاههای همدان (زبیده خاتون، امامزاده سید جلال الدین و مانند این) دارای هیچ اهمیت تاریخی نبود. سنگ قبر به شکل مربع مستطیل ساده به طول ۵۳/۱ و عرض ۱ متر و ارتفاع ۵/۰ متر است، بر سطح فوقانی آن به خط نستعلیق و به طور برجسته‌ای است که عبارت زیر در ۱۵ سطر بر روی این سنگ نوشته شده است:
«هو الحی الذی لا یموت یا مدد علی جبرائیل میکائیل اسرافیل عزرائیل»
چون در این زمان میمنت بنیان که هزار و دویست و نود و چهار از هجرت گذشته، بقعه متبرکه شهریار کشور نجرید حضرت ابوسعید و سلطان الحکماء شیخ ابوعلی سینا رو به خرابی آورده بود لهذا ملک زاده جهان اختر دودمان قاجار شاهزاده نگار خانم در تغمیر این بقعه کوشیدند».
تا سال ۱۳۳۰ شمسی بنای شاهزاده نگار خانم بر آرامگاه بوعلی سینا پا برجا بود.
ملاحسین اردستانی
موسس مدرسه طلاب علوم دینی که بعدها توسط آیت الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی تعمیر و مرمت شد و امروزه به نام مدرسه آخوند شناخته میشود.
حاج شیخ علی دامغانی
در سال ۱۲۴۵ قمری به وسیله این شخص نیکوکار مدرسهای در همدان بنیاد نهاده شد که طلاب علوم دینی در آن‌جا مشغول تحصیل بودهاند. این مدرسه بعدها توسط آیت الله آخوند ملاعلی معصومی تعمیر و مرمت شد. در حال حاضر طلاب زیادی در این مدرسه مشغول به فراگیری علوم دینی هستند.
حاج حسن فاضلی
واگذاری سه قطعه زمین به آموزش و پرورش به منظور احداث مدرسه و نیز ساخت دبستان فاضلی در حاشیه خیابان اراک از یادگارهای اوست.
بشارت الملک معروف به حاج سرتیپ
در محوطه امام زاده یحیی حمامی ساخت که یک دانگ آن وقف مسجد حاج سرتیپ است، واقف آن مرحوم بشارت الملک مسجدی نیز به نام حاج سرتیپ بنا نهاده است.
حاج حافظ
این شخص گرمابهای در همدان ساخته است که قسمتی از آن وقف آستانه مقدس معصومه (ع) است.
حاج ابراهیم بیک
مرحوم حاج ابراهیم بیک در انتهای خیابان باباطاهر مسجدی بنیان نهاده که به نام بانی آن حاج ابراهیم بیک معروف است.
سید قاسم قریشی
واقف گرمابهای است در همدان به نام گرمابه گازران که این حمام یکی از حمامهای قدیمی همدان است که در محوطه گازران قرار داشت.
حاج ناصر المالک شریفی
اولین بار برق را برای هیئت جولان به همدان آورد و اولین نفری بود که کارخانه برق و همچنین کارخانه لیموناد را در همدان دایر کرد.
حاج هادی طغرل
مسجدی واقع در خیابان کرمانشاه یه نان مسجد مختاران ساخته است
حاج عباس قانع
در خیابان کوچه مشکی زمینی را برای احداث مسجد عباسیه در همین محوطه وقف کرده است.
آیت الله ملاابراهیم معصومی همدانی
موسس کتابخانه غرب در همدان است. این کتابخانه دارای کتب زیادی است که در منطقه غرب کشور بی‌نظیر است.
حاج حسین فرخ‌سرشت
ساخت دبستان فرخ سرشت در خیابان شهدا در کوچه‌ای به همین نام که سال‌هاست که دانش آموزان زیادی در آن‌جا به تحصیل دانش مشغولند.
حاج محمد نراقی
واگذاری و اهدای زمین برای احداث دبیرستا ن شریعتی، باشگاه معلمان، تالار معلم و کانون بسیج جوانان و نیز ساخت مسجد حاج احمد از جمله کارهای خیر و خداپسندانه این نیکوکار همدانی است.
حسینقلی قراگزلو (امیرنظام):
این انسان فرهنگ‌دوست و نیک اندیش در همدان، کبودرآهنگ و بهار اقدام به راه اندازی بنیادهای نیکوکاری کرد. وی یک باب دبستان در کبودر آهنگ و ۲۲باب دبستان در بلوک حاجیلو از زمین‌های خود و با هزینه شخصی احداث کرد.
حاج فتح الله حبیبی
این شخص نیکوکار مسجدی در خیابان بوعلی (سیزده خانه ) به نام امام حسین (ع) و حمامی در چهارراه حبیبی بنا نهاد.
خزاعی:
مسجد کولانج را که یکی از مساجد به نام همدان و دبستان استقلال از کارهای خداپسندانه وی است.
حاج حسین بنکدار
مسجد جنب گنبد علویان از ساختههای اوست. همچنین پل قریه آبشینه و حمام منوچهری به وسیله این مرد نیکو سرشت ساخته شده است.
حاج قاسم قائمی
مسجدی در همدان بنا نهاده که به نام مسجد کوچکه مشهور است، این مسجد به وسیله آقایان حاج حسن فاضلی و علی همراه بازسازی شده است.
حاج محمد فرسایی
فرسایی با تأسیس خیریهای در همدان بیش از صد خانه ساخت و آنها را رایگان به خانوادههای مستمند، کم‌درآمد و پر اولاد که سرپرست بیشتر آنها فوت شده بودند و یا علیل و از کار افتاده بودند، واگذار کرد و برخی را نیز با قیمت تمام شده و با اقساط دراز مدت بدون بهره در اختیار خانوادههای بی بضاعت گذاشت. تأسیس صندوقهای قرض‌الحسنههای جاوید در همدان، تهران و دیگر شهرهای کشور از دیگر اقدامات این مرد نیکوسرشت بود که با پرداخت وامهای قرض الحسنه به افراد نیازمند در رفع گرفتاری آنان فعالیت میکرد. آزادی زندانیانی که به دلیل بدهکاری در زندان بودند هم یکی دیگر از صدها کار خیر و عام المنفعه ایشان بود. مدارس واقع درسمت شمالی شهرک الوند از یادگارهای وی است.
علیرضا قراگوزلو (بهاءالملک )
نماینده مردم همدان در دوره چهارم مجلس شورای ملی بود که به دلیل مخالفت با حکومت پهلوی از کارهای دولتی کناره گرفت. از موقوفات وی میتوان به خانه اربابی، کتابخانه و درمانگاه اشاره کرد. در حال حاضر درمانگاه بهاءالملک واقع در اعتمادیه بزرگ‌ترین موقوفه همدان به شمار میرود که هزینه دارو و درمان اهالی ۱۲۳ روستا را پرداخت میکند.
حاج محمود بختیاری
علاوه بر ساخت حسینیه بختیاریها واقع در میدان جهاد، خیابان بین‌النهرین، زمینی هم در میدان پیشاهنگی برای ساخت دبیرستان تربیت و ساختمان پیشاهنگی در اختیار آموزش و پرورش قرار داد.
حاج علی اکبر پوستی‌زاده
زمین مسجد آخوند به وسیله آقای پوستی‌زاده به طور رایگان واگذار شده است.
مهدی مکارچیان
تأسیس دانشگاه بوعلی همدان یکی از خدمات برجسته مهدی مکارچیان است که خرید و واگذاری زمین به همت و جوانمردی این مرد نیکوکار انجام گرفت. زایشگاه مجهز و مدرن مکارچی (فاطمیه) در زمینی به وسعت شش هزار متر ساخته شد. مساحت زیر بنای اولیه آن ۱۷۵۰ متر بود که بعدها گسترش پیدا کرد، در این زایشگاه سالانه بین پنج تا ده هزار زایمان بهداشتی و بدون خطر انجام میگرفت که باعث نجات جان هزاران مادر و طفلش میشد. این بیمارستان در حال حاضر یکی از بیمارستانهای فعال است
اهدای چهل هزار متر زمین در محدوده شهر همدان برای احداث استادیوم ورزشی به سازمان تربیت بدنی، تأسیس باشگاه سوارکاری مکارچیان برای توسعه امور تندرستی و پرورش روح و جسم جوانان همدانی از اقدامات وی در زمینه ورزش جوانان شهر بود.
سرمایه‌گذاری در صندوق قرض‌الحسنه مهدیه همدان، احداث مسجد عباسی، کمک به حسینیه همدانیها در مشهد، احداث یک دبیرستان اسلامی ویژه دختران، خرید و توزیع لوازم‌التحریر برای دانش‌آموزان نیازمند، توزیع سالانه دو هزار گونی زغال بین خانوادههای فقیر گوشهای از خدمات این مرد نیکوسرشت بود.
حاج علی درخشان
واقف حمامی است به نام آقاجانی بیک که در محوطهای به همین نام بنا شده، این حمام یکی از حمامهای قدیمی به شمار میرود.
حاج قاسم همدانی
ساخت مسجد مهدیه که زمین آن توسط آقای برجیسیان اهدا شده بود توسط وی صورت گرفت. حاج قاسم همدانی همچنین ساختمانی را خریداری و در اختیار موسسه قرار داد. هدف این مرد بزرگ این بود که در این محل سالن سخنرانی، مسجد، کتابخانه و یک پرورشگاه برای نگهداری ایتام دایر شود. کلیه هزینه احداث مسجد مهدیه را آقای همدانی پرداخته است.
سید اسدالله مدنی
موسسه مهدیه یکی از سازمانهای خوب و نمونه نیکوکاری در کشور بود، که به همت ایشان و همکاری جمعی از مردم نیکوکار و با ایمان اداره میشد و در حال حاضر هم در حال ارائه خدمات است. این موسسه متشکل از درمانگاه، صندوق قرض الحسنه و دارالایتام است. درمانگاه مهدیه در حال حاضر یکی از موسسات نمونه و خوب درمانی که روزانه صدها بیمار مستمند و عادی را معاینه و درمان میکند، درصندوق قرض‌الحسنه مهدیه به افرادی که نیاز به کمک دارند وامهای بدون بهره و با اقساط داده میشود. دارالایتام و سرپرستی خانوادههای بی‌سرپرست و بچههای یتیم را شناسایی و تحت حمایت موسسه قرار میدهد.
در پایان ذکر دونکته شایان توجه است:
۱-همان‌گونه که پیش از این بارها گفته شده است حذف و تغییر نام بسیاری از محلات، کوچهها، بناها و موسسات عام المنفعهای که توسط خیرین و نیکوکاران سالهای نه چندان دور ایجاد شده و به نام آنان شناخته و نامگذاری شده است، علاوه بر این‌که گسست هویت تاریخی، فرهنگی و معنوی یک ملت را در پی خواهد داشت، عامل بازدارندهای برای فعالیتهای خیرخواهانه دیگر نیکوکاران در آینده خواهد شد.
۲-شمار خیرین و نیکوکاران این شهر و دیار بسیار فراتر از آن است که نام و یادشان در این مقال آمده است. بنابراین از شهروندان، معمرین، آگاهان و احیانا بازماندگان کسانی که در گدشته بانی امرخیر و عام المنفعه در این شهر بودهاند، درخواست میشود چنانچه دانستنی‌های بیشتری از این عزیزان در خاطرآنها مانده و یا عکس و اسنادی از آنان در اختیار دارند یک نسخه از تصویر آن را به دفتر همدان‌نامه یا موزه آموزش و پرورش ارسال کنند تا ضمن معرفی آنان به نسل حاضرگامی هر چند کوچک برای ارج نهادن به مقام کسانی که در طول سالهای حیات خود در این دیار منشا خیر و برکت بودهاند، برداریم.
در شمارههای بعد به معرفی خیرین و نیکوکاران دیگرشهرستانها و مناطق خواهیم پرداخت.