کتاب جامعی برای معرفی نوروز
معرفی اجمالی کتاب «نوروز؛ تاریخچه و مرجع‌شناسی» تألیف دکتر «پرویز اذکائی»
*حسین زندی
*روزنامه‌نگار
یکی از منابع معتبر در زمینه جشن نوروز کتاب «نوروز؛ تاریخچه و مرجع‌شناسی» است. این اثر سال ۱۳۵۳ توسط دکتر «پرویز اذکائی» تألیف و از سوی انتشارات «مرکز مردم‌شناسی ایران» وابسته به وزارت فرهنگ و هنر چاپ شده است. این کتاب مرجع و مدخلی برای بررسی آئین کهن ایرانی؛ جشن نوروز است.
دکتر اذکائی در فصل نخست کتاب به تاریخچه نوروز می‌پردازد. او ابتدا واژه نوروز و پیدایی آن را بررسی کرده به چگونگی جشن نوروز و گاه‌نبارها می‌پردازد. مولف در این فصل به ریشه‌های تاریخی نوروز در دوره‌های مختلف نیز می‌پردازد، از جمله؛ نوروز در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در این فصل معرفی می‌شود. یکی دیگر از نکاتی که در فصل نخست آمده مقایسه بین نوروز عام و نوروز خاص است. سپس نوروز در دوره اسلامی و روزگار خلفا تا روزگار صفاریان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، مغولان، صفویان و دوره قاجار را بیان می‌کند.
فصل دوم کتاب با عنوان وقوع نوروز در سال‌های هجری، گزارشی از «حمزه اصفهانی» است. در واقع جدول یا تقویم نوروز از سال ۱ تا ۳۵۰ هجری قمری است که از کتاب «سنی الملوک‌الارض و الانبیا» استخراج شده است.
فصل پایانی کتاب مرجع‌شناسی نوروز است، که دکتر اذکائی مقالات و کتاب‌های معتبر نوروزشناسی را در این فصل برای مخاطبان خود نوشته است. در بخش مقاله‌شناسی، ۱۸۰ عنوان مقاله غیر تکراری استخراج شده و معرفی شده است.
دکتر اذکائی درباره این کتاب می‌نویسد:«این دفتر چنان‌که از عنوان آن پیداست، راجع است به سیر تاریخی نوروز بر اساس یادداشت‌های مستخرج و مولف از متون کهن در پیرامون برگزاری آئین‌های آن در طول تاریخ ایران».
او همچنین در این کتاب به آئین‌های نوروزی، هدایا، کشت‌ورزی نوروزی، رامش‌ها و سرایش‌ها، برتری نوروز بر مهرگان، بارعام دادن شاهان، احادیث و اخبار و ادبیات نوروزی و همچنین آئین‌هایی مانند چهارشنبه‌سوری، مردگیران، بلاگردانی، خوراک‌ها و نوشابه‌ها، دید و بازدیدها، نمایش‌ها و بازی‌ها، سیزده به در و آداب پس از تحویل سال را آورده است. در واقع این کتاب منبع مختصر، مفید و جامعی در باری جشن کهن نوروز است.
اما آن‌چه در کتاب آمده، مطالب بدیعی است که بیشتر آن نخستین بار از سوی مولف مطرح می‌شود. او درباره پیشکش‌های نوروزی می‌نویسد: «از آئین‌های دلپذیر جشن نوروزی، پیشکش‌کردن ارمغان‌هاست، به نشان گردآوری دل‌ها در میان مردم، یا چون راهی برای تحکیم پیوندهای معنوی میان ایشان و فرمانروایان‌شان».
دکتر اذکائی درباره نوروز خاص و تفاوت آن با نوروز عام می‌نویسد: «پنج روز اول فروردین، جشن نوروز گونه‌ای همگانی داشته و عموم مردمان به اجرای مراسم و سرور و شادمانی می‌گذرانیده‌اند. از این رو آن را نوروز عامه نامیده‌اند و از ششم فروردین ماه که جشن نوروز به گونه‌ای ویژه و در درباره‌ها برگزار می‌شده است، نوروز خاص یا نوروز بزرگ گفته‌اند».
او درباره کاشتن سبزی در ایام نوروز نیز می‌نویسد: «باشکوه‌ترین و زیباترین آئین این زمان که هنوز هم بر جای مانده است و آن زمان در نزد عامه مردم و نیز در دربار شاهان مرسوم بود، کاشتن سبزی است. معمولاً در صحن هر خانه در هفت ستون، هفت قسمت از غلات می‌کاشتند و هر یک از اقسام غلات را که بهتر می‌روئید، دلیل قوت آن نوع از غلات در سال جدید می‌شد.
امروز کتاب «نوروز؛ تاریخچه و مرجع‌شناسی» اثر دکتر پرویز اذکائی نایاب است و در دسترس مخاطبان نیست. امیدوارم این کتاب به زودی چاپ شده و در اختیار علاقه‌مندان فرهنگ پربار و کهن ایرانی قرار گیرد.