آب؛ نماد زندگی و پایداری
تحلیل محیط زیستی بحران بی‌آبی همدان
بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی توسط نیروگاه‌ها به‌ویژه نیروگاه شهید مفتح همدان، توزیع نامطلوب مکانی و زمانی بارندگی‌ها و نبود روش‌های نوین آبیاری، عامل‌های مهم خشکسالی اخیر در همدان و البته خشک‌شدن سد اکباتان است.
*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی محیط زیست
بحران تاریخی بی‌آبی همدان
نزدیک به دوماه است که همدان دچار بحران شدید آبی شده است. قطعی‌های آب در برخی نقاط شهر همدان گاهی به ۲۰ ساعت هم می‌رسد. آبی که در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد، بعضا گل‌آلود است و به گفته مسئولان گاهی دارای آلودگی است. بی‌آبی در این مدت مدید، مردم همدان را دچار مشکلات فراوانی کرده است. تأمین آب شرب سالم از طریق خرید آب معدنی و یا تأمین از طریق تانکرهای شرکت آب و فاضلاب و حتی چشمه‌ساران، مشکلات متعددی را به وجود آورده است. از همان روزهای اول وعده‌های متعددی از سوی مسئولان مانند وزیر کشور، وزیر نیرو، استاندار، مدیران شرکت آب منطقه‌ای و آب و فاضلاب کشور و استان داده شد که هیچ یک تا لحظه انتشار این مطلب محقق نشده است. مهم‌ترین راهکار حل این بحران، خط لوله انتقال سد تالوار به همدان در دستور کار است، اما در این مورد هم چالش‌هایی وجود دارد. در مورد آلودگی آب تالوار و میزان آرسنیک آن حرف‌های ضد و نقیضی زده شده، که تا این لحظه نتایج آزمایشات و خبر قطعی مبنی بر سالم‌بودن این آب منتشر نشده است. اگرچه استاندار همدان براساس نتایج آزمایشات دانشگاه علوم پزشکی همدان و تهران، وزارت نیرو و چند دستگاه دیگر بر سالم بودن آب تالوار تأکید دارد، اما دادستان همدان بر این باور است که باید همچنان آزمایش و بررسی‌های دقیقی در این زمینه انجام شود تا نگرانی‌های موجود برای سلامت مردم کاملا برطرف شوند. شرکت آب و فاضلاب همدان نیز در اقدامی با ارسال پیامک ذکر کرد که تا اطلاع ثانوی نیازی به پرداخت قبض آب بها وجود ندارد.
دلایل خشک‌شدن سد اکباتان
چند روزی است که سد اکباتان از مدار آبرسانی شبکه آب همدان خارج شده است، اما دلیل چیست؟ منطقه‌‌های با شدت بالای خشکسالی از کمبود شدید سطح آب زیرزمینی رنج می‌برند. تغییر اقلیم نیز می‌تواند بر کیفیت و کمیت منابع آب سطحی در رودخانه‌های خاص اثر بگذارد. نوسان جنوبی ال‌نینو اثر قابل توجهی بر تغییرات اقلیمی و هیدرولوژیک دارد و اثرش بر تغییرات دبی رودخانه‌ها بیشتر از اثر خشکسالی بوده است. بررسی الگوی بارندگی در دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ شمسی نوسانات زیاد بارندگی را در منطقه جبال و پیرامون همدان نشان می‌دهد. پیامد کاهش بی‌رویه منابع آب زیرزمینی ایجاد حدود ۱۹ فروچاله در دشت‌های همدان است. در ۶۰ سال گذشته حدود ۳۲۰ روستا خالی از سکنه شده و آب آشامیدنی ۱۰۰ روستا با تانکر تأمین شده است. حفر چاه‌های غیرمجاز، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی که با تغذیه معمول از بارندگی قابل جبران نیست، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی توسط نیروگاه‌ها به‌ویژه نیروگاه شهید مفتح همدان، توزیع نامطلوب مکانی و زمانی بارندگی‌ها و نبود روش‌های نوین آبیاری، عامل‌های مهم خشکسالی اخیر در همدان و البته خشک‌شدن سد اکباتان است. تغییرات اقلیمی در منطقه با کاهش محصول و برهم‌زدن تعادل آب زیرزمینی اثرهای منفی بر بخش کشاورزی گذاشته است. در خوش‌بینانه‌ترین سناریو برای ۵۰ سال پیش‌رو، چنان‌چه میزان بارندگی و سطح آب زیرزمینی کمتر از ۲۰ درصد کاهش پیدا کند و میانگین دما کمتر از ۲۰ درصد افزایش یابد، با افزایش ارزش اقتصادی آب مواجه می‌شویم، ارزش افزوده (درآمد خالص) محصولات کشاورزی حدود ۲۰ درصد کاهش می‌یابد که نشان‌دهنده تشدید بحران کم‌آبی و رکود کشاورزی در دهه‌های پیش‌رو است. آبیاری بهینه در تولید محصولات پرمصرف آب و همچنین بهبود فناوری‌های آبیاری راه‌حل‌های بالقوه‌ای برای مقابله با بحران تغییرات اقلیمی در سال‌های آینده خواهد بود. بااین‌حال منابع طبیعی آب افزایش نمی‌یابند و این مسئله چالش مهم کشاورزی در آینده همدان و البته همه ایران است.
عملکرد ضعیف رسانه‌ها
در مسئله بحران آب همدان، غالب رسانه‌های همدان نتوانستند نمره قبولی بگیرند و پوشش مناسبی از این بحران داشته باشند. برخلاف بحران آبی خوزستان که توسط رسانه‌های آن استان و تحلیل‌های مناسب توانست کمک‌ها، نگاه‌ها و پویش‌های ملی را به سمت خود جلب کند، همدان نتوانسته در این زمینه موفق عمل کند. رسانه در حل بحران‌های این‌چنینی، طرح مسئله و حل آن می‌تواند نقش پر‌رنگی ایفا کند. خبرگزاری‌ها و رسانه‌هایی که واقعیت را بهتر یا بدتر از وضع موجود نشان دادند، به نوعی با این کار گل به خودی زدند و حل مشکل را به تعویق انداختند. امید است، این بحران، درس‌های خوبی برای تقویت بسترهای رسانه‌های مستقل در استان همدان به منظور تشکیل نشست‌های خبری و تحلیل‌های کارشناسی به منظور حل مسائل داشته باشد.
راهکارهایی برای ورشکستگی آبی همدان
آن‌چه در همدان رخ داده است، ورشکستگی و بحران شدید آبی است. برای مقابله با ورشکستگی آبی باید تفکر با هدف توسعه‌گرایی پایدار در بدنه مدیریت اجرایی و حتی بالادستی کشور حاکم شود تا بتوان نسبت به حفظ منابع آبی امید داشت. متأسفانه چون امکان تدوین سیاست‌گذاری‌‌‌‌ها و نیز ارائه استراتژی‌‌‌‌هایی برای ایجاد توسعه پایدار (که امنیت آبی زیرمجموعه آن است)، به دلایل مختلف وجود ندارد، بنابراین متولیان امر سعی در همراه کردن توده‌هایی با خود برای خواسته‌های پوپولیستی و جزیره‌ای رفتار کردن برای رسیدن به اهداف انتخاباتی محلی- قومی خود دارند که می‌تواند کاملا در تضاد آشکار با توسعه پایدار باشد. مشکل ما در کشور و استان همدان، مدیریت مصرف آب و منابع آبی نیست، بلکه مشکل محوریت توسعه اقتصادی کشور است که بر مبنای کشاورزی بنا شده است. نباید به دنبال حل مشکلات منابع آبی در وزارتخانه‌های متولی مستقیم آن باشیم و مشکل را باید در خارج از دایره وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی جست‌وجو کنیم. یادمان باشد که منطق اقتصاد و اشتغال ظاهری ناپایدار و ناکارآمد، نباید بر منطق سلامت، امنیت آبی و محیط‌زیست در جامعه حاکم شود. فراموش نکنیم، سالانه ۴۶ برابر میزان آب شرب همدان از منابع آب زیرزمینی همدان برداشت می‌شود که اگر آب‌های فسیلی و آب‌های سطحی را نیز در نظر بگیریم، این میزان حداقل به ۶۰ برابر نیاز آب شرب همدان می‌رسد. بنابراین عامل نادرایتی مدیریتی در برنامه‌ریزی و تخصیص منابع آبی در دهه‌های گذشته را می‌توان موثرتر از خشکسالی و تغییرات اقلیمی در ایجاد بحران آبی همدان دانست. امید است اقدامات فنی اخیر، به ثمر بنشیند و به زودی کلافگی شهروندان همدان از بی‌آبی به پایان برسد.