*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
فضای مجازی به دلیل کارکردهای متعدد به طرز شگفت‌آوری در تمام گروه‌های سنی به گستردگی نفوذ پیدا کرده است. به عقیده کاستلز فضای مجازی و استفاده از اینترنت، شکل جدید و نوینی از ارتباطات انسانی را به وجود آورده است که در این فضا قدرت انتخاب و آزادی انسان‌ها به صورت قابل توجهی افزایش می‌یابد و انسان‌ها آزادی عمل بیشتری پیدا می‌کنند و می توانند با دیگر کاربران وارد یک رابطه تعاملی شوند. محدودیت‌نداشتن کاربران به مکان و زمان موجب سهولت دسترسی به اطلاعات و عبور کردن از موانع گذشته در برقراری ارتباطات شده است از این رو بهره‌گیری هوشمندانه از فضای مجازی می‌تواند به یکی از راه‌های توسعه فردی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع تبدیل شود و همین طور چالش‌ها و تهدیدهای آن نیز می‌تواند اثرات ناخوشایندی در زندگی افراد بر جای بگذارد.
مسئله حضور کودکان در فضای مجازی همواره محل نگرانی و دغدغه جدی بسیاری از والدین بوده است. قبل از دوره بیماری کرونا بسیاری از پدر و مادرها تلاش می‌کردند تا فرزندان خود را از این فضا دور نگه دارند اما شیوع کرونا و تغییر شیوه آموزشی موجب کاسته شدن محدودیت دسترسی کودکان به گوشی‌های موبایل و تبلت‌های هوشمند شد. پر واضح است که محدودیت دسترسی به فضای مجازی لازمه‌ی رشد و سلامت روحی و جسمی کودکان است. اما شرایط حاضر آنان را در معرض مخاطرات جدی قرار داده است. یکی از این مخاطرات، آشنایی پیش از موعد سنی با مفاهیم جدید است که اشتغال ذهنی کودک به مفاهیم جدید و تلاش برای درک آن باعث افت تمرکز در بقیه زمینه‌های ضروری می‌شود. علاوه بر این تماشای تصاویر، ویدئو‌ها و به‌طور کلی محتوای خشونت‌آمیز یا حاوی صحنه‌ها و پیام‌های جنسی پیامد‌های ناخوشایند و بدی برای کودکان در پی دارد. به نظر می‌رسد سن مواجهه با مسایل جنسی برای افراد کاهش یافته است. یکی از دلایلی که این روند را تقویت می‌کند گستردگی طنزپردازی‌های جنسیتی در فیلم‌ها، سریال‌ها و کلیپ‌هاست که گاهی اوقات با هدف نقد و تائید پدیده‌ای اجتماعی به کار گرفته می‌شوند. پربیراه نیست ادعا کرد این سبک در شرایط امروزی به یکی از شیوه‌های مرسوم که قدرت بالایی در جذب مخاطب دارد تبدیل شده است. ناگفته پیداست که جوک‌های کلامی و شفاهی همواره در میان افراد عادی جامعه رواج داشته، اما دایره استفاده از آن عمدتا محدود به بزرگسالان بوده و کودکان کمتر در فضای این نوع طنزها قرار داشتند. با گسترش فضای مجازی و محدودیت‌نداشتن دسترسی کودکان به این فضا و محتویات آن و از سوی دیگر با افزایش طنازی‌های بی‌مایه و رواج طنزپردازی‌های سخیف و مبتذلی که بیشتر در مورد مردان بر جنس و در مورد زنان بر موضوع کلیشه‌های جنسیتی متمرکز است، سن آشنایی افراد با این مفاهیم کاهش یافته است. از مخاطرات دیگر کاهش تحرک و فعالیت‌های جسمی است. هنگامی که کودکان زمان زیادی را در اینترنت سپری می‌کنند، به‌نوعی از اجتماع و تماس رودررو با دیگران باز می‌مانند و فضای مجازی نقش نوعی محرک مصنوعی را برای کودکان بازی می‌کند. اینجاست که استفاده بی‌رویه از آن، موجب کسالت و بی‌حوصلگی کودک در مواجهه با فعالیت‌های معمول روزمره شده و او را به دام انزوا و افسردگی می‌کشاند. از سوی دیگر کم‌تحرکی، اختلال‌های حرکتی، خستگی چشم، اختلال خواب، چاقی و اضافه‌وزن از جمله آسیب‌هایی هستند که سلامت جسمانی کودکانی را که زیاد با دستگاه‌های دیجیتالی و فضای مجازی سروکار دارند تهدید می‌کنند. غم انگیز ماجرا اینجاست که ناآگاهی خانواده‌ها و بستر فرهنگی جامعه به تشدید آسیب‌ها دامن می‌زند. به طور مثال در جوامع غربی تابوها کمتر بوده و در نتیجه ممنوعیت‌های کمتری وجود دارد و مردم به خاطر برخورداری از آزادی‌‌های بیشتر بحث ممنوعیت‌ها را جدی می‌گیرند و قوانین محدودیت سنی در استفاده از گوشی، بازی‌ها و فیلم‌ها و مشروبات الکلی را بسیار رعایت می‌کنند. همچنین دسترسی کودکان و نوجوانان به شبکه های مجازی در کشورهای توسعه یافته ضابطه‌مند است تا جائی‌که دولت بر قوانین محدودیت استفاده از گوشی بر کودکان نظارت دارد و در صورت اهمال کاری والدین آنان را مجرم می‌داند و جریمه می‌کند. اما در جامعه ما به خاطر سیطره شرایط خاص مردم هنجارگریز هستند و کمتر به این قوانین تن می‌دهند. مسؤلیت‌ناپذیری والدین در برابر فرزندان یا مهربانی نابخردانه عامل دیگری است که موجب سهولت دسترسی کودکان به فضای مجازی شده است. مسئولیت‌پذیری در قبال کودک مستلزم صرف زمان، هزینه و حوصله است که بسیاری از پدر و مادرها از زیربار آن شانه خالی می‌کنند.
آشنایی و به کارگیری اپلیکیشن‌هایی که محدودیت زمانی و محتوایی برای کودکان تعریف می‌کند، می‌تواند مفید باشد و به پدر و مادرها در مدیریت استفاده از فضای مجازی برای کودکان کمک کند. صرف وقت و انرژی برای بازی با کودکان و برنامه‌ریزی برای داشتن فعالیت‌های بدنی و ورزشی از جمله راهکارهای مؤثر دیگر در این راستاست. داشتن هم‌بازی خوب برای کودکان به رشد ذهنی آن‌ها کمک کرده و به قدری ارزشمند است که برخی صاحب نظران جهت درک اهمیت آن جمله« برای بچه‌هایتان دوست خوب بخرید» را به کار برده‌اند. برخورداری از فعالیت‌های جسمانی و هم‌بازی نقش و اهمیت فضای مجازی را برای کودک کاهش داده و او را به سوی سبک زندگی سالم‌تری سوق می‌دهند.