بار گران معادن شن و ماسه بر دوش رودخانه‌ها
*داوود شاهسوند
*معاون حفاظت و بهره‌وری شرکت آب منطقه‌ای استان همدان
برداشت از معادن شن و ماسه عمدتا به دو صورت برداشت از مصالح مازاد رودخانه‌ای و دیگری شن و ماسه کوهی انجام می‌پذیرد. به‌دلیل اقداماتی که برداشت شن و ماسه از رودخانه بر ابعاد و شیب رودخانه داشته و نهایتا منجر به به‌هم خوردن شرایط طبیعی رودخانه و مسیل شده که خود باعث اخلال در شرایط عبور ایمن و طبیعی آب رودخانه می‌شود، ضوابط بسیار ویژه‌ای برای برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها ابلاغ شده، به‌گونه‌ای که طی سنوات اخیر موافقتی با این موضوع در استان نداشته‌ایم. ذکر این نکته ضروری است که مجوز برداشت کلیه مصالح اعم از رودخانه یا مانند آن توسط سازمان صمت صادر می‌شود.
رودخانه‌ها مانند موجود زنده رفتار کرده و فرسایش طبیعی اراضی بالادست نهایتا به جریان آب بسمت پائین حرکت کرده و در مناطق با سرعت کم جریان شروع به ته‌نشینی می‌کند، اما برخی فعالیت‌ها مانند معدن‌کاری و یا تغییر بافت خاک در اثر فعالیت های انسان و یا کشاورزی غیر اصولی بر میزان فرسایش اثر مستقیم داشته و نهایتا منجر به افزایش بار رسوبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها می‌شود، بنابراین همه ساله نیازمند مراقبت و لایروبی است.
عمده برداشت تولید شن و ماسه در استان از طریق مصالح کوهی بوده و طبیعتا این موضوع در بدو امر آسیبی به رودخانه‌ها و مسیل ها وارد نمی‌کند، اما با نگاه دقیق‌تر به موضوع متوجه این مسئله خواهیم شد که برداشت مصالح کوهی منجر به بر هم خوردن شرایط طبیعی منطقه و از بین رفتن پوشش گیاهی شده و زمینه و بستر لازم برای افزایش فرسایش خاک ایجاد می‌شود و این موضوع با تردد وسایل نقلیه و ایجاد راه‌های دسترسی تشدید می‌شود. طبیعتا اراضی خالی از پوشش گیاهی مستعد فرسایش شدید بوده و با بروز بارندگی رفته رفته خاک منفصل به صورت بار رسوبی به سمت اراضی پائین‌دست حرکت خواهد کرد.
از آن‌جائی که عمده معادن اعم از شن و ماسه یا سایر سنگ‌ها در ارتفاعات قرار دارد، رسوبات حاصل از فرسایش به راحتی با جریان آب به سمت مناطق پست حرکت کرده و اولین آسیب به بستر رودخانه وارد می شود. به گونه‌ای که به دنبال کاهش توان انتقال رسوبات توسط رودخانه، شاهد انباشت رسوبات در بستر بوده و طبیعتا شرایط طبیعی عبور آب دچار تغییر می‌شود و این موضوع می تواند منجر به تغییر مسیر جریان و بالا آمدن آب رودخانه و به زیر آب رفتن اراضی مجاور و آسیب به مستحدثات حاشیه رودخانه شود.
در برخی مناطق استان اثر فعالیت معادن مجاز و به‌ویژه غیر مجاز بر رودخانه‌ها و مسیل‌ها نمود بیشتری داشته و نمونه بارز آن معادن سیلیس بالا دست سد اکباتان است. فعالیت این‌گونه معادن، علاوه بر اثر مستقیم بر هندسه و شرایط طبیعی رودخانه، منجر به انتقال بیشتر رسوبات به سمت سدها و تأسیسات آبی پائین‌دست شده و نهایت منجر به کاهش حجم مفید سدها می‌شود و توجه به این موضوع نیز باید مد نظر قرار گیرد که بازگردان شرایط اولیه رودخانه و یا لایروبی تاسیسات آبی مستلزم صرف هزینه‌های بسیار زیاد است. از دیگر آسیب‌های وارده به مجاری آبی، تخریب بستر مسیل‌ها به منظور دستیابی به ماده معدنی بوده و به‌دلیل گستردگی و وسعت زیاد معادن، این موضوع بسیار شایع است.
با توجه به ضرورت برداشت مواد معدنی برای پیشبرد امور زیربنایی، لازم است برای به حداقل رساندن آسیب‌های وارده همکاری دستگاه‌های متولی بیش از گذشته شده و نظارت بر نحوه برداشت و به‌خصوص ایجاد شرایط مناسب برای جلوگیری از انتقال رسوبات به پائین دست‌مسیل و رودخانه صورت پذیرد. در این خصوص الزام بهره‌برداران معادن به احداث گابیون در مناطق پائین‌دست معدن و همچنین بازگرداندن مواد باطله به گودال‌های حاصل از معدن کاری و کاشت گیاهان بومی می‌تواند منجر به کاهش اثرات مخرب بر رودخانه‌ها و تأسیسات پائین‌دست و تحمیل هزینه‌های سنگین لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها شود.