*محمد ترکمان
*دکتری تخصصی روان‌شناسی
*مشاور و روان‌شناس کودک و نوجوان
بررسی‌های آماری نشان میدهد کودکان بیش از پیش از فضای مجازی و ابزارهای تکنولوژی جدید استفاده می‌کنند، اما آیا فناوری زندگی کودکان را بهبود می‌بخشد؟ آیا جایگزین‌شدن فضای مجازی به جای بازی‌های فعال کودکانه، مناسب است؟ فضای مجازی چه اثرات مثبت و منفی در رشد کودکان دارد؟ برای کنترل میزان استفاده از کودکان از این ابزارها و فضای مجازی چه باید کرد؟ پاسخ این سوالات را در این مقاله خواهید یافت.
تکنولوژی در همه جای زندگی حاضر است، مهم است که بفهمیم چگونه این تکنولوژی می‌تواند رشد و تکامل کودکان را بهبود بخشد یا منحرف کند. رایانه و اینترنت، برخلاف جنبه‌های مثبت از قبیل جنبه‌های آموزشی و ارائه خدمات ارتباطی، جنبه‌های منفی نیز دارند. استفاده کنترل‌نشده از رایانه، به ویژه وقتی با دیگر فناوری‌ها از قبیل تلویزیون همراه باشد، کودک را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فیزیکی، اجتماعی و روانی قرار میدهد.
فعالیت فیزیکی و تعاملات اجتماعی برای سلامت و خلاقیت کودک ضروری است، در حالی‌که اگر کودک مدت زمان زیادی را در مقابل صفحه رایانه و موبایل بگذراند، او را از ورزش و دیگر فعالیت‌هایی که برای تکامل وی مفید است، بی‌بهره می‌کند. به علاوه، کودکان ممکن است در معرض محتویات خشن و جنسی که در حد سن آن‌ها نیست، قرار گیرند. دسترسی به چنین مطالبی ممکن است کاملاً تصادفی یا عمدی باشد. هر دو این طریق دستیابی مورد توجه متخصصان بوده است و هشدارهای مکرر داده شده که صدمات بهداشت روانی از طریق این‌گونه برنامه‌ها به کودکان و نوجوانان به ویژه در ایجاد مسائلی مانند انحرافات جنسی، خشونت، اعتیاد، رفتارهای ضد اجتماعی، سست شدن مبانی خانواده، اشاعه جرم وجنایت در طیف وسیع در بسیاری موارد جبران‌ناپذیر است.
این بازی‌ها که دارای تصاویر دو بُعدی و اخیراً نیز سه بعُدی است تا ۵۰ درصد با تصاویر واقعی انطباق دارد و همچنین دارای موسیقی متن هست. چیزی که اخیراً بر تعداد طرفداران این بازی‌ها افزوده، قیمت مناسب آن‌ها برای مصرف‌کننده است. علاوه بر این چون کودک و نوجوان خود اجراکننده و در بطن بازی است و همراه با سایر شخصیت‌های بازی درگیر ماجراهایی می‌شود که طراح بازی برای او تدارک دیده است، برای او بسیار جذاب است. این بازی‌ها با استفاده از تصاویر پرتحرک و صداهای مهیج، دنیایی از هیجان را به این انسان‌های تشنه جنب و جوش ارزانی می‌کند و همین جذبه، روان و جسم آنان را مطیع خود می‌سازد و به عالمی از تخیلات می‌برد که خود را محور و قهرمان اصلی ماجرا می‌پندارند.
البته فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای محاسنی دارد از جمله این‌که: در برخی موارد یادگیری را آسان و توجه بچه‌ها را جلب می‌کند؛ با رایانه هرچند بار که بخواهند، می‌توانند موضوعی را ببینند و مرور کنند؛ به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌هایی را تمرین کنند؛ باعث هماهنگی چشم و دست و پرورش عضلات ظریف کودک می‌شود؛ کودک بدون کثیف کردن لباس‌ها و اطراف می‌تواند خود را سرگرم کنند.
با این توصیف این ابزار، آسیب‌های قابل توجهی نیز دارد که می‌توان این آسیب‌ها را در دو منظر کلی جسمی و روان‌شناختی گنجاند.
آسیب‌های جسمی
چشمان کودک به دلیل خیره‌شدن مداوم به صفحه نمایش به شدت تحت فشار نور قرار می‌گیرد و دچار عوارض می‌شود. مشاهدات نشان داده است که نوجوانان چنان غرق بازی می‌شوند که توجه نمی‌کنند تا چه حد از لحاظ بینایی و ذهنی بر خود فشار می‌آورند. همچنین به دلیل این که کودک در یک وضعیت ثابت تا ساعت‌ها می‌نشیند، ستون فقرات و استخوان‌بندی او دچار مشکل می‌شود. همچنین احساس سوزش و سفت‌شدن گردن، کتف‌ها و مچ دست از دیگر عوارض کار نسبتاً ثابت و طولانی مدت است. ایجاد تهوع و سرگیجه خصوصاً درکودکان و نوجوانانی که زمینه صرع دارند، از دیگر عوارض استفاده طولانی‌مدت است.
آسیب های روان‌شناختی
مهم‌ترین مشخصه بازی‌های رایانه‌ای، موبایل و وب‌گردی حالت جنگی اکثر آن‌هاست و این‌که فرد باید برای رسیدن به مرحله بعدی بازی با نیروهای به اصطلاح دشمن بجنگد، استمرار چنین بازی‌هایی کودک را پرخاشگر و ستیزه‌جو بار می‌آورد. تحقیقات نشان میدهد تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر رفتار خشونت‌آمیز کودکان و نوجوانان بستگی به وجود چند عامل دارد؛ اولین عامل این‌که درجه شدت خشونت در بازی چه اندازه است، دوم توانایی کودک برای تشخیص و تمیز بین دنیای تخیلی و واقعیت زندگی است، عامل سوم قدرت کودک برای مهار کردن تمایلات و انگیزه‌های وجودی است و بالاخره عامل چهارم چارچوب ارزشی است که کودک در آن رشد کرده است و یا هم‌اکنون زندگی می‌کند و نیز ارزش‌هایی که در متن و محتوی بازی مستتر است. به همین دلیل در چند سال اخیر به دسته‌بندی بازی‌های رایانه‌ای متناسب با شرایط سنی پرداخته اند. والدین علاوه بر این ملاک باید ارزش‌ها و ویژگی‌های شخصیتی فرزند خود را در انتخاب نوع بازی، مدنظر داشته باشند.
همچنین کودکانی که به طور مداوم در فضای مجازی درگیرند، درونگرا می‌شوند، در جامعه، منزوی و در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران ناتوان می‌شوند. روحیه انزواطلبی باعث می‌شود کودک از گروه همسالان جدا شود که این خود سرآغازی برای بروز ناهنجار‌های دیگر است. از دیگر اثرات منفی، افت تحصیلی است. بچه‌ها وقت و انرژی زیادی را صرف این فضا می کنند، حتی بعضی از کودکان صبح، زودتر از وقت معمول بیدار می‌شوند تا قبل از مدرسه کمی در این فضا بازی کنند و وقت‌های تلف‌شده را هم بدین صورت جبران می‌کنند.
برخی توصیه‌ها برای والدین
این چند پیشنهاد را برای به کنترل درآوردن مدت زمان استفاده فرزندتان اجرا کنید:
در انتخاب محتوا دقت کنید: اگر چنان‌چه قراراست از فضای مجازی استفاده کنید، بهتر است از محتوای متناسب با سن و ویژگی‌های شخصیتی فرزند خود انتخاب کنید.
میزان استفاده را محدود کنید: قبل از ارائه ابزار یک محدودیت زمانی مشخص را به کودک اطلاع دهید. برای کودکان کم‌سن‌تر می‌توانید از ساعت‌های زمان‌دار که معمولاً در آشپزخانه‌ها به کار می‌رود، استفاده کنید. مثلاً به او بگوئید تا این ساعت زنگ بزند می‌توانی بازی کنی و عدد آن را برای مثال روی ۳۰ دقیقه قرار دهید. وقت بازی که به سر آمد اگر کودک به قانون اهمیت داد او را تشویق کنید و برای تمام‌کردن به موقع بازی پاداش دهید، اما اگر زمان را ندیده گرفت یا برای زمان بیشتری وارد چانه‌زنی شد، به آرامی قوانین بازی را به او توضیح دهید. اگر مخالفت ادامه داشت می‌توانید استفاده از موبایل را به عنوان نتیجه قانون‌شکنی، برای مدت محدودی متوقف کنید، همچنین سعی کنید مدت زمان استفاده را به دو یا سه قسمت تقسیم کنید تا فرزندتان مدت طولانی به این بازی‌ها مشغول نشوند.
جایگزین‌های مناسبی را ارائه دهید: چند سرگرمی دیگر برای وقتی که زمان استفاده از ابزارهای نوبت تمام شده است، برای کودک در نظر بگیرید. مثل کمک در آشپزی به مامان یا کتاب خواندن با بابا یا مامان، نقاشی کشیدن ومانند این. این کار به انحراف توجه او از موبایل کمک می‌کند و راحت تر دست از رایانه می‌کشد.
برای فرزندتان وقت بگذارید: والدین وقت بیشتری را به کودک و نوجوان خویش اختصاص بدهند. هر قدر وقت‌گذاری و ارتباط صحیح بین والدین و فرزندان بیشتر باشد، زمینه چنین بازی‌هایی کمتر فراهم می‌شود.
با آن‌ها صحبت کنید: با استدلال و منطق آسیب‌هایی را که استفاده زیاد از فضای مجازی به کودکان وارد می‌آورد، متذکر شوید.