*مهدی غلامی
*کارشناس مرمت بناهای تاریخی
امروزه، تاب‌آوری در حوزه‌های گوناگون به ویژه در مدیریت سوانح به کار گرفته می‌شود. چهارچوب طرح هیوگو در ۲۲ ژانویه ۲۰۰۵ به تصویب استراتژی بین‌المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد(UNISDR) رسید که خود حرکتی مثبت در این زمینه محسوب می‌شود. از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه‌ریزی برای مخاطره و کاهش خطر بحران، علاوه بر کاهش آسیب‌پذیری به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تاب‌آوری در جوامع گرایش پیدا کرده است. (۲۰۰۷،۲۵، Mayunga)
بلایای اتفاق افتاده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که جوامع و افراد به صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیرتر شده و ریسک‌ها نیز افزایش یافته‌اند. با این حال، کاهش ریسک و آسیب‌پذیری اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته می‌شوند. در شرایطی که ریسک و عدم قطعیت‌ها در حال رشد هستند، تاب‌آوری به عنوان مفهوم مواجهه با اختلالات، غافلگیرها و تغییرات معرفی می‌شود.
دو نوع استراتژی برای مواجهه با سوانح وجود دارد که عبارتند از: استراتژی‌های پیش‌بینی و استراتژی‌های تاب‌آوری؛ اولی برای روبروشدن با مشکلات و معضلات شناخته شده به‌کار می‌رود و دومی برای مقابله با مشکلات ناشناخته.
تبیین تاب‌آوری در برابر تهدیدات، در واقع شناخت نحوه تأثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب‌آوری و شناسایی ابعاد مختلف تاب‌آوری در شهرهاست. در این میان نوع نگرش به مقوله تاب‌آوری و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست‌ها و اقدامات تقلیل خطر، خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار می‌دهد. از این روست که تبیین رابطه تاب‌آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأکیدی که این تحلیل بر بعد تاب‌آوری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب‌پذیری شهرها و تقویت توانایی‌های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است.
با توجه به جایگاه ویژه شهر همدان و اهمیت آن از ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در میان شهرهای اسلامی و نیز قدمت دیرینه و تاریخ پرفراز و نشیب آن از زمان مادها و آریایی‌ها و اهمیتی که همواره در سطح ملی و بین‌المللی داشته، مطالعه آن به عنوان یک شهر مهم و یا یک شهر با موقعی استراتژیک در ایران در امر تاب‌آوری بسیار حائز اهمیت است و این عامل باعث شده تا ضرورت تغییرات رویه‌ای و عملکردی و نگرشی را در راستای گرایش تاب‌آوری شهری در کلانشهر همدان نیز، بیش از پیش حس شود.
بافت‌های تاریخی شهرهای ایران به دلیل ارزش‌های میراثی و نقشی که در تعیین هویت این شهرها دارند، شایسته حفظ و نگهداری‌اند. این بافت‌ها ه چنین، در مقابل زلزله و حوادث دیگر مانند آتش‌سوزی به شدت ناپایدار و آسیب‌پذیرند. از این رو، توجه به نقش و جایگاه مدیریت بحران در تدوین و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های مرمت شهری در این مناطق ضروری است. در این‌باره، شناسایی و تجزیه و تحلیل توان‌ها و محدودیت‌های بافت تاریخی در برابر وقوع حادثه می‌تواند تأثیر بسزایی برای اتخاذ تصمیم‌های صحیح در امر برنامه‌ریزی و تعیین استراتژی‌های مناسبی داشته باشد که میان دو رویکرد مرمت شهری و مدیریت بحران مشترک هستند، تا از طریق تلفیق این دو رویکرد بتوان ضمن حفظ تمامی ارزش‌های درون بافت، میزان آسیب‌پذیری آن را در مقابل بحران‌ها و حوادث کاهش داد.
بازار تاریخی همدان
بافت تاریخی بازار همدان بخشی از سرمایه اجتماعی- فرهنگی شهر است که براساس سنت‌های معماری و شهرسازی و با توجه به شرایط محیطی و ویژگی‌های اجتماعی اقتصادی ساکنان، در طول سالیان متمادی تکوین یافت است؛ بنابراین از لحاظ سازمان فضایی در سیستم شهری به لحاظ ساختار و کارکرد متناسب با مقتضیات زمان‌های گذشته است. امروزه این بافت به رغم این‌که میراث فرهنگی – تاریخی ارزشمندی است و محل سکونت و معیشت شهروندان بسیاری نیز هست، به علت فقدان برنامه‌ریزی‌های شهری مناسب برای رفع فرسودگی‌ها و نارسایی‌هایش، در مقابل پدیده‌های طبیعی از جمله زلزله و غیرطبیعی مانند آتش‌سوزی بسیار ناپایدار و آسیب‌پذیر است.کاروانسرای قبله، کاروانسرای مقصودی و چندین نمونه بحران‌زای دیگر در بازار همدان که هر کدام به نوبه خود می‌تواند پلاسکو یا متروپل دیگری باشد.
دانش مرمت شهری با تدوین و ارائه اقدامات بازآفرینی در محدوده بافت‌های تاریخی، بر حفظ و احیای ارزش‌های هویتی و سکونتی در زمینه‌های کالبدی و کارکردی می‌کوشد؛ این اقدامات اگر با رویکرد مدیریت بحران تلفیق شود، به ارائه راهبردهای اجرایی برای پیشگیری از بحران و یا کاهش آسیب‌پذیری در برابر آن نیز خواهد انجامید. از این رو، لازم است تا در برنامه‌ریزی‌های راهبردی مرمت شهری، اصول و ضوابط مدیریت بحران نیز لحاظ شود.
سکونتگاه‌های غیررسمی شهر همدان
سکونتگاه‌های غیررسمی شهر همدان (خضر، دیزج، مزدقینه، منوچهری، چرم‌سازی، حصار امام و مانند این) به دلیل مشکلاتی از قبیل فرسودگی کالبدی، ریزدانگی بناها، تغییر کاربری مسکونی به انباری، نفوذپذیری پائین بافت، نامناسب بودن دسترسی‌ها، فقدان فضای باز کافی، کمبود خدمات مورد نیاز شهروندان، تراکم بالای جمعیت، و تنزل سطح اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، دارای آسیب‌پذیری فراوان است که رسیدگی‌نکردن به وضعیت نابسامان آن‌ها، می‌تواند با بحرانی‌شدن شرایط، فاجعه‌های انسانی را دامن زند.
برای کاهش آسیب‌پذیری محلات، در یک نگاه کلی، شامل اصلاح وضعیت کاربری اراضی با تجمیع اراضی و جلوگیری از تفکیک اراضی و رعایت اصل همجواری در تعیین کاربری‌ها، ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌های قدیمی با انواع اقدامات حفاظتی، بهسازی، نوسازی و بازسازی، جلوگیری از افزایش تراکم ساختمانی و جمعیتی، بهبود شبکه ارتباطی و افزایش ارتباط پذیری بافت، ایجاد فضاهای باز و بهبود وضعیت خدمات عمومی و تأسیسات و تجهیزات شهری در سطح محلات، توانمندسازی ساکنان و بالابردن کیفیت زندگی در محلات برای افزایش تمایل به سکونت در ساکنان اصلی محل برای کاهش پدیده مهاجرت، و ارائه راهکارهای تشویقی(مالی، اعتباری، تسهیلاتی) به مالکان و سرمایه‌گذاران در امر بهسازی و نوسازی بافت محلات خواهد بود که در غالب اقدامات کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت قابل اجرا هستند.