*داود احمدی
*دانشجوی دکتری تخصصی معماری
این روزها هویت فرهنگی و تاریخی شهر با اصالت همدان در حال مخدوش شدن‌است، بناهای واجد ارزش یکی پس از دیگری در حال تخریب هستند و مالکان آن‌ها در خواب تغافل تیشه به ریشه هویت این کهن شهر تاریخ می‌زنند. مدرسه زیبا و بی‌مانند «ظفر»، خانه‌های «خانجانی، خوشبخت، کلپا» و حمام «کولانج» تنها بخشی از زنجیره تخریب در سال ۱۴۰۰ در همدان بودند که اخیرا زمزمه‌های تخریب و جوانمرگ کردن یکی از دردانه‌های معماری معاصر ایران در همدان صدای فعالان حوزه معماری و فرهنگی ایران را درآورد. این‌بار خانه بدون تکرار و بی‌مانند «اقبالیان» مورد بی‌مهری و طمع سودجویی کاسبان مادی‌نگری قرار گرفت که هیچ حس و احساسی به هنر و هویت ندارند.
باید متذکر شد که «اقبالیان» خانه‌ای با ترکیباتی مدرن است، این خانه یادآور ویلا ساوا، خانه آبشار و خانه شرودر، بنایی با پروفیل‌های فلزی اکسپوز با رنگ‌های شاخص، صفحات بزرگ سفید، کنسول‌های چشمگیر، تراس‌هایی با سقف گشوده به آسمان و متریال‌های سنگی و آجری است. این بنای ارزشمند اثر زنده‌یاد استاد محمود نیامی آن معمار محجوب همدانی و شاگرد هوشنگ سیحون (خالق بناهای جاودانه از جمله آرامگاه بوعلی‌سینا) است که روح آدمی را به درون باغ در بام‌های لوکوربوزیه، کنسول‌ها و ترکیبات حجمی فرانک لوید رایت و چیدمان‌های رنگی ریتولد به پرواز درمی‌آورد و هنرمندانه یک اثر بی‌بدیل را به نمایش می‌گذارد.
همشهریان خوبم در کهن شهر همدان حال سوال این است، چه شد که به راحتی دست به خودزنی هویتی به هر بهانه‌ای زدیم؟ روزانه ده‌ها خانه که از ثروت ملی احداث شده‌اند تخریب شده و در دامن پر از مهر طبیعت، به بی‌رحمانه‌ترین شکل ممکن رها می‌شوند تا جای خود را به آپارتمان‌های بی‌هویتی دهند که مقوله آسایش و آرامش در معماری برای نسل کنونی جامعه ما در هاله‌ای از ابهام و حسرت قرار گیرد. شوربختانه در این حجم عظیم از تخریب‌ها، بناهای شاخص و دارای ارزش نیز در معرض نابودی هستند. قابل توجه همشهریان عزیز، مسولان دلسوز، و مالکان گرامی این بناهای باارزش، اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن و ارزشمند نه تنها به عنوان پدیده‌های نمادین، بلکه به دلایلی مانند «شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی»، «آشنایی با تکنیک و روش‌های پیشینیان در خلق آثار ارزشمند»، «حفظ هویت و اصالت شهری» و «تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی موجود» همیشه مورد توجه واقع شده است، امروزه در اغلب شهرهای معاصر که به سرعت در حال پیشرفت هستند بیشترین نگرانی‌ها در نگهداری از هسته‌های تاریخی شهرهاست. از این رو توجه به معماری دوران معاصر مخصوصا معماری دهه‌های۴۰ و ۵۰ خورشیدی به عنوان بخشی از هویت معماری این شهر حائز اهمیت است.
موضوع مهمی که در خصوص مالکان این بناها وجود دارد این است که مردم و مالکان باید به نگهداری و زنده نگاه داشتن هویت تاریخی شهرمدرن قانع شوند چراکه حفظ همزمان روند حرکت به سمت مدرنیته و حفاظت و نگهداری از بافت‌های تاریخی اصل مهم در حفظ هویت تاریخ معاصر شهر همدان است هر چند شهر یک عنصر سیال است و به بهانه نگهداری از آثار تاریخی نیز نمی‌توان حرکت شهرها بر روند مدرنیته را متوقف کرد؛ چون شهرها هیچ‌گاه به عقب بازنمی‌گردند و همیشه در حال حرکت رو به جلو هستند اما در عین حال، تخریب شهرهای تاریخی به‌منظور ایجاد شهر مدرن نیز درست نیست. در ادامه به روند طراحی معماری خانه‌های دهه‌های ۴۰ و ۵۰ در ایران و همچنین همدان می‌پرازیم.
پس از تأسیس دانشکده معماری ایران در سال ۱۳۱۹ و فارغ‌التحصیلان معماری که تحولی نوین در طراحی منازل مسکونی این سرزمین آفریدند خانه‌های دهه ۴۰ و ۵۰ در همدان نیز به تبعیت از این نهضت شکل و فرم نوینی گرفتند بنابراین تبلور معماری این دوران خانه‌هایی هستند که معمار ضمن آشنایی با معماری مدرن، فرهنگ ایرانی و قابلیت‌های مصالح ایرانی را خوب می‌شناسد و از ترکیب این موارد با هم فضاهایی را طراحی می‌کند که مناسب یک خانواده ایرانی از جمله همدان است. در واقع معماران دهه ۴۰ و ۵۰ توانسته بودند به خوبی مبانی معماری غربی را بگیرند و با مفاهیم ایرانی، معماری بومی را ایجاد کنند. از این بابت این دو دهه نقطه عطفی در تاریخ معماری معاصر ما محسوب می‌شود چراکه حسن این نوع خانه‌سازی این بود که مشتری بی واسطه با معمار ارتباط داشت براساس این ارتباط مشتری می‌توانست به معمارش بگوید چه خانه‌ای می‌خواهد و چه خواسته‌هایی از یک خانه دارد در نتیجه معمار هم بر اساس نیاز مشتری، روحیه و خواسته او خانه‌ای را برایش طراحی می‌کرد. این ارتباط ادامه داشت تا این‌که موسسات معماری شکل گرفتند و واسطه‌ای بین معماران و مشتری‌ها ایجاد شد. اما مشکل اصلی از زمانی شروع شد که انبوه‌سازی یا به اصلاح عمومی بسازبفروش‌ها وارد فضای ساخت‌وساز شدند. خانه‌هایی که توسط این قشر طراحی شد دیگر بر اساس نیاز مشتری نبود. چرا که آن‌ها با افراد حقیقی سر و کار نداشته و نگاهی صرفا اقتصادی به مقوله خانه داشتند از این رو آرام آرام و با بی‌توجهی مسئولان، اهالی شهر وجامه دانشگاهی شاهد تخریب و از بین رفتن آثار معماری برهه‌ای مهم از تاریخ معاصر از جمله خانه اقبالیان در شهر همدان هستیم، تک‌خانه‌های موجود در بافت‌های تاریخ معاصر بخشی از هویت و تاریخ معماری همدان به مثابه تکدانه‌های ارزشمند محسوب می‌شوند، که حفظ، نگهداری و مرمت این تکدانه‌ها علاوه بر حفظ کالبد بنا باعث ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آن‌ها به گذشته تاریخی و تثبیت اصالت و هویت معماری ارزشمند باقی مانده در بافت‌های ارزشمند شهری خواهد شد.
در پایان یک سوال از همکار عزیز و معماری دارم که قصد دارد به جای خانه اقبالیان یک بنای دیگر و جایگزین را طراحی کند و آن سوال این است: آیا خود را بالاتر از محمود نیامی می‌داند؟ آیا اثر او قوی‌تر و معمارانه‌تر از اثر نیامی خواهد بود یا خیر؟