*محمد ترکمان
*دکتری تخصصی روان‌شناسی
خودکشی suicide از ریشه فرانسوی و لاتین گرفته شده است. Suiبه معنی خود و Caedere به معنی کشتن است و معنی آن، عملِ کسی است که عمدا خود را می‌کشد. هر سال، در کشور ما و سایر کشورها، افراد بسیاری با خودکشی، به زندگی خود پایان می‌دهند. آمارهای غیررسمی و مشاهدات بالینی نیز نشان می‌دهد در سال‌های اخیر، تعداد این افراد و اقدام به خودکشی افزایش یافته است.
برپایه گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، نرخ متوسط خودکشی جهانی ۵/۱۱ در ۱۰۰هزار نفر است. مردان ۱۵ و زنان ۸ در ۱۰۰ هزار! به‌صورت کلی ۴ الی ۶ درصد مرگ‌و‌میر را خودکشی به خود اختصاص می‌دهد. البته این آمار خودکشی‌های منجر به مرگ است و در کنار آن ما افرادی داریم که اقدام به خودکشی می‌کنند که طبعا آمار این افراد بسیار بیشتر است و از سویی، افرادی بسیاری زیادی هم ممکن است تمایلات و افکار خودکشی داشته باشند. در واقع خودکشی به عنوان یک فرایند، مراحلی را شامل می‌شود؛ همچون میل و آرزوی مرگ، افکار خودکشی، طرح‌ریزی و برنامه‌ریختن، اقدام به خودکشی و نهایت به خودکشی کامل! به طوری که میزان خطر با گذر از هر مرحله رو به افزایش می‌رود. اگر به عنوان والد/دوست/همکار/کارفرما و مانند این بتوانید در همان مراحل اولیه، فردی را که احتمال افکار و تمایلات خودکشی دارد شناسایی کنید و اقدام ساده اما موثری را در همان لحظه انجام دهید، می‌توانید جلوی یک اتفاق و تصمیم بد را بگیرید.
این‌که احتمال وجود خودکشی را در یک فرد بررسی کنید، کار سختی نیست و فقط باید مشاهده‌گر دقیقی باشید و علائمی مهمی که دیده را نادیده نگیرید! شاخص‌های چنین احتمالی عبارتند از: ۱.قطع فعالیت طبیعی و رومزه به همراه گوشه‌گیری و کاهش خلق، ۲.دوره‌های طولانی مدت افسردگی، ۳. «بخشش» دارایی‌های با ارزش مانند «دوست دارم این هنذفری را به شما تقدیم کنم». ۴. تغییرات ناگهانی خلق و روحیه از افسردگی و ناامیدی به شادی و آرامش، ۵.پرداخت ناگهانی صورت‌حساب‌ها، بازگرداندن موارد قرض گرفته شده و امثالهم، ۶.تهیه وصیت‌نامه و خداحافظی‌های پایانی (آخرین خداحافظی‌ها)، ۷.تهیه وسیله (مثل اسلحه یا قرص) یا صحبت‌کردن از وسایل واقعا کشنده (مثل پریدن، زیر ماشین انداختن و از این قبیل)، ۸.تشخیص یک «حالت ناامیدی و درماندگی» در فرد، ۹.از دست دادن علائق قبلی، ۱۰.صحبت در مورد مرگ و بیهودگی زندگی.
در این مواقع گمان نکنید که شما نمی‌توانید کاری بکنید! متأسفانه در مورد فردی که افکار خودکشی دارد یا میل به اقدام خودکشی، باورهای غلطی وجود دارد که ممکن است جلوی اقدام درست ما را بگیرد. با مهم‌ترین این باورها آشنا شوید و بهتر است ابتدا اگر این باورها را دارید، با حقایق علمی بیشتر آشنا شوید:
یک باور این است که کسانی که دم از خودکشی می‌زنند، به آن عمل نمی‌کنند، اما واقعیت این است که تحقیقات نشان داده‌اند که بیش از ۷۵ درصذ از کسانی که خودکشی موفق داشته‌اند، در چند روز، هفته یا چند ماه پیش از مرگشان کارهایی کرده‌اند که برای دیگران حاکی از آن بوده که درناامیدی شدیدی به سر می‌برند. هرکس احساسات خودکشی را بیان می‌کند، نیاز به توجه فوری دارد. باور غلط دیگر این است که اگر کسی واقعاً قصد خودکشی داشته باشد، هیچ‌کس نمی‌تواند او را متوقّف کند، اما حقیقت این است که همین موضوع که فرد هنوز زنده است، خود دلیلی کافی است برای این‌که بخشی از وجود او می‌خواهد زنده بماند. افرادی که تمایلات خودکشی دارند، دوگانگی دارند. بخشی از آن‌ها می‌خواهد زنده بماند و بخشی دیگر می‌خواهد به رنج خود خاتمه دهد؛ همان بخشی که می‌خواهد زنده بماند است که به دیگران می‌گوید: «من فکر خودکشی دارم». و در این هنگام اگر کسی این فریاد کمک‌خواهی را با گوشی شنوا و همدلانه بشوند، می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. همچنین باور غلط دیگر این است کسانی که از روش‌های کم‌خطر استفاده می‌کنند، در مورد کشتن خود جدی نیستند، اما واقعیت این‌که بسیاری از خودکشی‌های منجر به مرگ، زمانی بوده که فرد از روش‌های کم‌خطر مانند قرص استفاده کرده است. پس در یک کلام هر اقدام و گرایش به خودکشی را باید جدی گرفت. اما چگونه و در آن لحظه باید چه کرد؟
اقدامات ساده اما فوری و موثر است که در دو قسمت باید و نباید خواهیم خواند. شاکله تمام این راهبردها داشتن گوش شنوا و همدلانه با فردی که در مورد افکار خودکشی یا مرگ با شما صحبت کرده است. باور کنید هیچ چیزی به اندازه پاسخ‌های دلسورانه و مهربانانه در کنار گوش دادن، معجزه‌آسا نیست.
این کارها را انجام دهید: خوب گوش دهید. به وی بگوئید که می‌دانید افکار و احساساتش واقعی است. اجازه دهید وی بتواند صادقانه درباره آن‌چه فکر و احساس می‌کند حرف بزند. به فرد بگوئید که به وی توجه دارید و موضوع برایتان مهم است. همدلی نشان دهید. توجه نشان دهید، با دقت گوش کنید و از فرد درباره این‌که چه فکر و احساسی دارد سوال‌های مناسب بپرسید. از دسترسی فرد به اسلحه یا دارو اطلاع حاصل کنید. به او منابع کمک‌رسان را معرفی کنید مانند روان‌شناس یا خطوط یاری مانند ۱۴۸۰ (صدای مشاور).
این کارها را هم نکنید: از قضاوت‌کردن یا ایجاد احساس گناه اجتناب کنید، مسئله را کوچک جلوه ندهید، نخندید یا فرد را شرمنده نکنید. بی‌توجهی و چشم‌‌پوشی نکنید. از وی عصبانی نشوید. او را به خودکشی ترغیب نکنید، نگوئید که جرأتش را ندارد، نصیحت نکنید، اعتقادات شخصی‌تان را درباره خودکشی بیان نکنید. فرد را بدون این‌که در دسترس باشید ترک نکنید و تنها نگذارید.
در پایان تا زمانی که از سلامت او و دسترسی به منابع حمایتی مانند روان‌شناس یا مرکز فوریت‌های اجتماعی اطمینان حاصل پیدا نکردید، او را تنها نگذارید و ارتباط خود را با او حفظ کنید.