رگ‌های خشکیده، زیر پوست شهر
لزوم محیط زیستی احیای قنوات ارزشمند همدان
*مهرداد نهاوندچی
*کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست
همدان سرزمین قنوات
فرهنگ قنات، فرهنگ قناعت است؛ فرهنگ سازگاری با محیط زیست است، چیزی که به نظر می‌رسد از جامعه مصرفی امروز، رخت بر بسته. اما قنات تنها منتقل کننده یک فرهنگ نبوده است. بررسی شبکه‌های کاریزی و نقاط تمدنی در ایران باستان نشان می‌دهد که توسعه فرهنگ ایران‌زمین در مناطقی بوده است که آب قنات، موجب آبادانی آن نقاط شده است. مدیریت قنات، تنها براساس مصرف جاری نبوده است، که حفظ آب برای روز مبادا و ذخیره آب در میان ذرات رسوب دانه درشت، نشان از «بانک‌داری آب» مالکان قنات داشته است. فرهنگ قنات، فرهنگ سازگاری با محیط زیست است. ایرانیان باستان می‌دانستند که با قنات میتوان چگونه زیست، و به هنگامی که مصرف آب به حداقل می‌رسید، در کجا ذخیره‌اش کرد تا در روز مبادا، از تشنگی و بی‌آبی درمانده نشوند. استان همدان نیز، از دیرگاه به عنوان یکی از مناطق پر قنات کشور محسوب میشده است. استان همدان دارای ۵/۶ درصد قنوات کشور است که از این نظر مقام پنجم کشور را داراست. شهر همدان نیز دارای بیش از ۲۱۲ رشته قنات با اشکال مختلف فله‌پوش، گبری، طاق ضربی و هلالی است که قدمت احداث آنها به بیش از ۲۵۰۰ سال برمی‌گردد. با توجه به عمق کم آبرفت همدان و سایر عوامل، قنوات همدان، از ۵۰ سال پیش تا کنون، فاضلاب بر شدهاند و از طرفی به دلیل نگهداری‌نشدن در امر بازسازی و لایروبی و همچنین ساخت و سازهای غیر اصولی متأسفانه به تدریج مسدود شده و بسیاری از این رشته قنوات، این شریانهای حیاتی شهر، نیازمند ترمیم و احیا هستند.
گردشگری و قنوات
به گفته بسیاری از کارشناسان گردشگری، امروزه، باید گردشگری را به آب پیوند بزنیم و باید این تفکر را داشت که بدون آب گردشگری نیز وجود نداشته و شاهد از بین رفتن توسعه در زمینههای مختلف خواهیم بود. همدان از نظر آب از استان‌های غنی در دوران گذشته بوده است؛ به شکلی که سرزمین هزار چشمه شناخته میشده است. قنات در همدان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و در بررسیها مشخص شده که تاریخچه قنات به دوره هخامنشی باز می‌گردد. براساس آمار یونسکو ۳۵ درصد قنات‌های جهان در ایران قرار دارد، در دوره هخامنشی با وجود منابع آبی سطحی فراوان، با ایجاد قنات آب زیرزمینی را به سطح زمین منتقل کرده و از آن استفاده میکردند تا بین منابع سطحی و زیرزمینی تعادل ایجاد شود. ۴۰ هزار رشته قنات در ایران ثبت شده که از این تعداد ۲ هزار و ۲۲۷ رشته مربوط به استان همدان است. به راحتی به قنات‌های موجود در سطح شهر همدان دسترسی وجود ندارد، متاسفانه بیشتر قنوات شهر همدان بر اثر ساخت و ساز و کشاورزی از بین رفته است. اما با توجه به ویژگی برخی قنوات خاص در استان همدان و با احیای آنان، میتوان از این جاذبه خدادادی در زمینه جذب گردشگر بهره برد. از بین همه قنات‌های استان، قنوات متعددی به منظور گردشگری وجود دارند که مهمترین قنات را از جنبه‌های مختلف از جمله گردشگری، میتوان قنات قاسم آباد با طول ۳۰۰۰ متر و عرض ۱۳ متر دانست که از شگفتی‌های طبیعت است. این قنات ثبت ملی نیز شده و امید است با ثبت جهانی، به عنوان اولین قنات موزه غر ب کشور، جذب مخاطبان گردشگران داخلی و خارجی را برای این نوع از گردشگری پاک در همدان داشته باشیم.
قنات‌ها نیازمند نگهداری
در کشور ما که فاقد آب‌های سطحی فراوان است، استفاده از آب‌های زیرزمینی رواج دارد و از مزیت‌های استفاده از آن این است که تحت تأثیر خشکسالی‌های کوتاه مدت قرار نمی‌گیرد. اما در کنار فواید قنات مسئله نگاهداری از آن هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است از جمله در مناطقی که زمین سست و ریزشی است، باید مجرای قنات توسط پوشش‌های مناسبی حفاظت شود که در گذشته به صورت سنگ‌چین کردن و آجرچین کردن و یا کول‌گذاری صورت می‌گرفته است. مسئله دیگر حفاظت دهانه میله‌ها از ورود سیلاب‌هاست که با ریختن و افتادن در میله‌ها موجب پر شدن و تخریب قنات‌ها می‌شوند. یکی از کارهای اساسی و مشکلات در نگاهداری قنات‌ها بازدید دائمی و لایروبی آن‌هاست. در محدوده شهر همدان نیز بیش از ۲۱۲ رشته قنات شناسایی شده است که به دلیل خشکسالی‌های متوالی و همچنین گسترش شهر و حفر چاه‌های عمیق جهت تأمین آب، به مرور این قنات‌ها خشک یا مسیر قنات‌ها همزمان با رشد شهر با خاک و نخاله به صورت کنترل مسدود شدهاند. شواهد موجود نشان می‌دهد در گذشته شهر همدان در منطقه‌ای با گسترش اندک بر روی پهنه‌های آبرفتی میان دشتی و پایان دشتی با شیب نه چندان زیاد قرار داشته و حومه آن عمدتاً به اراضی کشاورزی اختصاص داشته است و بر روی مخروطه افکنه‌های حاشیه شمالی الوند (جنوب شهر همدان) تعداد بسیاری قنات وجود داشته که علاوه بر تأمین آب اراضی کشاورزی، زهکشی جریانات زیر سطحی و آبخوان آبرفتی موجود را عهده دار بوده‌اند.
با افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی توسعه شهر همدان عمدتاً به سمت جنوب (ارتفاعات الوند) صورت گرفته است و متعاقباً با افزایش ساخت و سازها در اثر پی‌کنی، عدم مرمت و بهسازی و فشار سازه‌های احداث شده، قنوات عمدتاً تخریب شده یا مسیر آنها قطع گردیده و عملاً زهکشی زیرزمینی توسط این منابع آبی کاهش یافته است.
بنابراین بسیاری از قنوات که روزی موهبتی در منطقه محسوب می‌شده‌اند امروز تبدیل به معضلی در سطح شهر گردیده‌اند و نیازمند نگاه حفاظتی و مرمتی هستند.
قنوات نیازمند کار علمی و عملی
با توجه به کمبود آب در سطح کشور به خصوص شهر همدان، لازم است با دیدی بسیار بالا و ویژه به منابع زیرزمینی داشت.
لزوم مطالعات به روز قنوات در سطح شهر (مسیر قنوات)، ایجاد بانک اطلاعاتی در سیستم اطلاعات جغرافیایی و مطالعات بیشتر به منظور پایش قنوات، تامین بخشی از آب فضای سبز شهری، شناسایی و منحرف کردن مسیر برخی از قنوات به منظور ایمن سازی ساختمانهای در معرض خطر، شناسایی و تعبیه سیستم فاضلاب شهری برای مناطق و ساختمان‌هایی که همچنان دارای چاه فاضلاب هستند، مرمت، لایروبی و بازسازی مسیر قنوات، تشکیل کمیتههای مشترک بین دستگاههای مرتبط و تامین اعتبارات مورد نیاز، از جمله اموری است که میتواند در راستای احیای قنوات همدان، این میراث ارزشمند چند هزار ساله و این ناجی بحران کمآبی همدان، صورت گیرند.