*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
ازدحام ترافیکی زمانی رخ می‌دهد که تعداد وسایل نقلیه بیشتر از ظرفیت یک جاده یا تقاطع باشد. در نتیجه وسایل نقلیه پشت سر هم انباشته می‌شوند، سرعت کاهش می‌یابد و زمان سفر طولانی می‌شود. تراکم ترافیک می‌تواند صرفا ناشی از این واقعیت باشد که ظرفیت جاده یا تقاطع متناسب با تقاضای واقعی ترافیک به‌ویژه در ساعت اوج مصرف طراحی نشده است. عملکرد کارآمد نظام اقتصادی و سیستم‌های آموزشی نیازمند این است که مردم در ساعات تقریبا یکسان کار کنند، به مدرسه بروند، کارهای روزانه خود را انجام دهند و با یکدیگر تعامل داشته باشند. از این منظر معضل ترافیک را می‌توان پاسخ افراد به مشکل حرکت و جابجایی شهروندان در ساعات مشخصی از روز دانست.
تراکم ترافیک در جاده‌های شهری از دهه‌ی ۱۹۵۰ به طور قابل توجهی افزایش یافته است و به نظر می‌رسد که عمدتا به دولیل افزایش جمعیت و ثروت در تمام مناطق بزرگ و در حال رشد کلان شهرها در چند دهه آینده بدتر نیز خواهد شد. برخی مطالعات بر این موضوع تأکید دارند، صرف نظر از این‌که چه نوع سیاست‌های عمومی و خصوصی برای جلوگیری از تراکم ترافیکی اتخاذ شود، اجتناب ناپذیر بودن ترافیک در سطح جهانی به عنوان نشانه‌ای از شکست اجتماعی یا سیاست‌های نادرست تلقی نمی‌شود؛ چراکه این وضعیت اغلب ناشی از رونق اقتصادی و انواع دیگر موفقیت در جوامع است. اما آن‌چه گفته شد را نباید به این به معنا دانست که برای کنترل و مدیریت آن نباید کاری انجام داد و تمهیدی اندیشید. بررسی جایگاه وضعیت ترافیکی شهرهای بزرگ در سرتاسر جهان نشان می‌دهد که همه در یک طیف قرار ندارند و برخی شهرها عملکردی موفق‌تر و برخی دیگر ناموفق‌تر بوده‌اند. بر اساس جدول رده بندی موسسه تحقیقاتی Numbeo که به تازگی منتشر شده است، ایران با میانگین زمان ۵۰ دقیقه و ۱۷ ثانیه، از لحاظ شاخص بیشترین زمان سپری شده در ترافیک رده نخست را به خود اختصاص داده است. در این میان معضل ترافیک در همدان نیز با توجه به اثرات منفی قابل توجه آن مانند، افزایش انتشار گاز دی اکسید کربن، هدررفت سوخت، اتلاف وقت، از دست رفتن قرارهای ملاقات، افزایش احتمال تصادفات جاده‌ای، فرسودگی وسایل نقلیه و تأخیر در امدادرسانی وسایل نقلیه اورژانس باعث بروز نارضایتی شهروندان شده است. در سال‌های گذشته ترافیک همدان بیشتر منحصر به رینگ اول بود اما ضرباهنگ ترافیکی آن، امروزه با نقاط بسیار بیشتری در رینگ دوم و محورهای خارج از آن روبرو است، که باعث عدم توازن در جریان ترافیک شده است.
دور از انتظار نیست که در آینده، ترافیک از رینگ دوم نیز به سمت کمربندی‌ها سوق یابد. در سطح جهانی بر راهکارهایی همچون استفاده از سیستم‌های حمل و نقل هوشمند ITS)) که بر شرایط ترافیکی مانند تقاضا، آب و هوا و تصادفات نظارت می‌کنند و از اطلاعات به دست آمده برای مدیریت فعال ترافیک و کاهش ازدحام و تصادفات استفاده می شود، تاکید می‌شود. همچنین مفهوم شهر ۱۵ دقیقه‌ای که مورد استقبال قرار گرفته، عمدتا برای کاهش انتشار کربن از طریق کاهش استفاده از اتومبیل و زمان رفت و آمد وسایل موتوری ایجاد شده است، یک مدل برنامه‌ریزی شهری غیرمتمرکز است که در آن هر محله، محلی شامل تمام امکانات اجتماعی اساسی برای زندگی و کار است. هدف این مفهوم ایجاد محله‌هایی است که در آن ساکنان می‌توانند هر آن‌چه را که نیاز دارند در عرض ۱۵ دقیقه با پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری یا حمل‌ونقل عمومی به دست آورند. روش‌هایی مانند اخذ مالیات برای تردد در مسیرهای اصلی یا گران کردن سوخت و احداث جاده‌های جدید نیز پیشنهاد شده‌اند که با انتقادات گسترده‌ای مواجه شده است. به نظر می‌رسد برای حل بحران ترافیک نگاه کالبدی و سخت افزاری صرف به موضوع پاسخگو نیست و لازم است با آن به مثابه پدیده‌ای فرهنگی اجتماعی روبرو شد. به طور مثال نباید نقش آموزش و ایجاد آگاهی در مورد رانندگی ایمن، رعایت حق تقدم، احترام به قوانین راهنمایی و رانندگی را ناچیز دانست. همین طور یکی دیگر از ایده‌های کاهش ترافیک ترویج دوچرخه‌سواری است. بهبود شبکه مسیرهای دوچرخه‌سواری و ایجاد تسهیلات مخصوص دوچرخه‌سواران، استفاده از این وسیله نقلیه را تسهیل کرده و تأثیرات مثبت زیادی در کاهش ترافیک دارد. وسایل حمل و نقل عمومی مانند اتوبوس‌ها، قطارها و متروها ظرفیت بالایی دارند و می‌توانند بسیاری از افراد را به طور همزمان جابجا کنند. این در حالی است که مسیرهای اتوبوس همدان با سایر وسایل نقلیه یکی است و مدت زمانی که افراد در اتوبوس سپری می‌کنند طولانی است، فرسوده بودن وسایل حمل و نقل عمومی نیز مزید بر علت شده است. فقدان کنارگذر نیز باعث افزایش تردد و تداخل ترافیک درون‌شهری و برون‌شهری در شهر همدان شده است. احداث کنارگذرها می‌تواند ترافیک منطقه را بسیار روان‌تر و ایمن‌تر کند. هم چنین استفاده از سیستم‌های کنترل هوشمند و استفاده بهینه از زیرساخت‌های موجود در حل موضوع ترافیک تأثیرگذار خواهد بود.