در بخش سی‌ودومین از سلسله برنامه‌های «صحبت دانای بی‌زبان» کتاب سراینده رهایی ایران معرفی می‌شود.
کتاب‌شناسی کتاب
عنوان کتاب: سراینده رهایی ایران (یادنامه عارف قزوینی)
به اهتمام: مهدی به‌خیال
ناشر: مؤسسه انتشارات نگاه/ تهران ۱۳۹۹
شمارگان: ۲۰۰ نسخه/ ۷۲۹ صفحه
قطع: وزیری/ قیمت: ۱۴۵۰۰۰ تومان
سراینده رهایی ایران، از منابع مهم و درخور اعتنا، در باب زندگی و زمانه، و شعر و شناخت یکی از شاعران و تصنیف‌پردازان تأثیرگذار دوره مشروطیت در ایران است. کتاب، حاصل تلاش بیش از ۱۰ سال تدوینگر آن در گزینش و انتخاب از مقالات، گفتارها و گفتوگوهایی است که در طی ۸۰ سال گذشته، درباره زندگی و سروده‌های عارف قزوینی (۱۲۵۷ـ۱۳۱۲) و در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی و ادبی آثار او در کتابها و نشریات منتشر شده است. سراینده رهایی ایران مشتمل بر ۹۸ مقاله و گفتار و گفت‌وگوست، که در ذیل ۹ بخش بدین عناوین تدوین شده است:
سیری در زندگی و آثار؛ از تصنیف‌سازی تا برپایی کنسرت؛ خاطرات و یادها؛ سفری پرحاشیه؛ شازده قاجار و شاعر ملی؛ سرنوشت چاپ آثار؛ آخرین سفر؛ مرگ صدای مشروطه؛ در رثای عارف به یاد شاعر….
مروری بر بعضی عناوین مقالات و نویسندگان آن
عارف از همه برای من عزیزتر است/ محمدابراهیم باستانی پاریزی؛ سراینده رهایی از ایران/ محمدعلی اسلامی ندوشن؛ ترانه ملی/ غلامحسین یوسفی؛ قصه پر غصه یا رمان حقیقی/ شاهرخ مسکوب؛ تصنیف عارف را در بغداد هم می‌خواندند/ سید محمدعلی جمال‌زاده؛ یادی از عارف/ صادق رضازاده شفق؛ شعر و حکمت/ محمدحسین شهریار؛ خاطرات سیاسی و ادبی و جوانی/ سعید نفیسی؛ شکایت از عارف به دینشاه/ ملک‌الشعرای بهار؛ عارف و عارف‌نامه ایرج میرزا/ محمدجعفر محجوب؛ سفری که به غرب کردیم/ احمد کسروی؛ اولین کنسرت من و عارف در همدان/ قمر‌الملوک وزیری؛ پدرم با عارف در همدان تبعید بود/ شرف‌الدین خراسانی؛ یادگار عارف/ غلامعلی رعدی‌آذرخشی؛ عارف شاعر ملی ایران/ محمدرضا شفیعی‌کدکنی؛ و…
درباره تدوینگر سراینده رهایی ایران
مهدی به‌خیال (متولد ۱۳۵۹ در همدان) کوششگر حوزه تاریخ و ادبیات و مطبوعات. تحصیلات ابتدایی و راهنمایی را در مدارس آزاد و باباطاهر همدان سپری کرد. وی در ادامه از دبیرستان رازی در رشته عکاسی دیپلم گرفت. بعد از تحصیل، به تحقیق و تألیف در حوزه تاریخ و ادبیات معاصر و مطبوعات پرداخت و محفل انسی در موضوع ادبیات و تاریخ با حضور علاقه‌مندان و مشتاقان کتاب در کتاب‌فروشی خود فراهم آورد. از مهدی به‌خیال، حدود ۱۰۰ مقاله و یادداشت در مجله و نشریاتی چون بخارا، نافه، گزارش میراث، فرهنگ مردم، همشهری و ۹ عنوان کتاب منتشر شده است.
از آثار اوست
روزنامه گلگون، فریدالدوله گلگون، (سال اول، شماره ۱ الی ۵۴، ۱۶ فروردین تا ۲۵ دی ۱۳۰۷ ش.)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول ۱۳۹۳.
زیست‌کتابنامه دکتر پرویز اذکائی (سپیتمان)، انتشارات نبی‌‌اکرم، چاپ اول ۱۳۹۳./ چاپ دوم مادستان ۱۳۹۶.
گیاهداروها، انتشارات رائین، چاپ اول ۱۳۹۴.
بدیع حکمت (چهل گفتار به یاد امیر‌مهدی بدیع و جُنگ بدیع‌الحکماء)، انتشارات قطره، ۱۳۹۵./ چاپ دوم ۱۳۹۶.
نامه‌های عارف قزوینی، انتشارات هرمس، چاپ اول ۱۳۹۶.
پزشکی مردمانه در همدان، انتشارات طلایی (سوره مهر)، چاپ اول ۱۳۹۷.
تاریخ غیرت، آقا شیخ موسی دستجردی (نثری همدانی)، انتشارات طلایی (سوره مهر)، چاپ اول ۱۳۹۸./ چاپ دوم بهار ۱۳۹۹.
روزنامه اتحاد، شیخ موسی نثری، (سال اول، شماره ۱ الی ۸۲، ۲۹ جمادی‌الثانی ۱۳۳۲ تا ۳ رجب‌المرجب ۱۳۳۳)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول ۱۳۹۸.
سراینده رهایی ایران (یادنامه عارف قزوینی)، انتشارات نگاه، چاپ اول ۱۳۹۹.
گفت‌وگو درباره کتاب یادنامه عارف قزوینی با مهدی به‌خیال
به‌خیال با بیان این‌که قبل از این‌که سخنی چند درباره کتاب یادنامه عارف قزوینی عرض کنم خوب است شرحی از چگونگی و پیشینه تحقیق را اجمالی بیان کنم، توضیح می‌دهد: باری، تعلق‌خاطر من به عارف قزوینی از زمانی آغاز شد که پیوسته با دیوان شعرای معاصر به خصوص ادبیات مشروطه انس‌و‌الفتی پیدا کرده بودم. اما در این میان جایگاه عارف به دلایل متعدد که در ادامه شرح خواهم داد متمایز بود. عارف علاوه بر آن‌که شخصیتی چندوجهی داشت چهره کاریزمایی نیز بود که طبعاً می‌توانست جذابیت ویژه‌ای داشته باشد. اما شاید بخش دیگر ماجرا مربوط به سال‌های پایانی عمرش می‌شد که در همدان گذرانده بود. رفته‌رفته این بخش برای من اهمیت بیشتری پیدا کرد آن‌هم به این دلیل که مایل بودم از چندوچون زندگی وی در همدان بیشتر آگاهی یابم؛ اما کمتر به دست می‌آوردم جز اشاراتی کلی و گذرا که به این دوران شده بود. اما در همین اشارات مختصر نیز خطاهای چشمگیری صورت گرفته بود از قبیل این‌که مثلاً نوشته بودند: «عارف در قلعه‌ای که مالک آن اسماعیل‌خان نیری نامی بود زندگی می‌کرد»، یا «غزلی که قمر در کنسرت همدان در حضور عارف خواند از اشعار عارف بود» و یا این‌که «عارف به همدان تبعید شد و تحت نظر بود» و از این قبیل موارد. این‌گونه ناراستی‌ها را همراه با اطلاعات دست‌اولی که از جای‌جای محل سکونت عارف در همدان بود و دوستی‌های او در این شهر تا دیگر قضایا به دست آوردم و برای نخستین بار به تفسیر نوشتم؛ این مقاله تحت عنوان «گفته‌ها و ناگفته‌هایی درباره زندگی عارف قزوینی» در سال ۱۳۹۱ در فصلنامه فرهنگ مردم منتشر شد.
وی ادامه می‌دهد: اما اگر بخواهم روشن‌تر بیان بکنم، باید به نخستین سالی که اولین مقاله‌ام را در این‌باره منتشر کردم اشاره کنم که در سال ۱۳۸۱ بود. می‌توان گفت از این زمان بود که همه‌ساله به اشکال مختلف یاد عارف را با برنامه‌ها و آثار مختلف ـ‌از ساخت مستند تلویزیونی گرفته تا کتاب و رساله و مقاله، و نیز برگزاری برنامه یادبود او بعد از هفتادسال در کنار مزارش‌‌ـ گرامی داشتم. تا این‌که در سال ۱۳۹۹ یادنامه عارف را تحت عنوان «سراینده رهایی ایران» توسط انتشارات نگاه منتشر کردم. مجموعه حاضر که حاصل قریب ده سال جست‌وجو و تحقیق درباره عارف است انتخابی است از مقالات، گفتارها و گفتوگوهایی که درباره زندگی و سروده‌های «یگانه شاعر ملّی ایران» طی هشتاد سال گذشته در کتابها و نشریات مختلف ـ‌از دوران حیات عارف تاکنون‌ـ منتشر شده است.
به گفته به‌خیال ملاک انتخاب مقالات، در وهله نخست محتوای آن‌ها بود که بر اساس جوانب زندگی عارف و آثار او انتخاب شد. وی در این‌باره می‌گوید: از این‌رو در کنار اسامی درخشان، تعدادی نام هم به چشم می‌خورد که کمتر نام‌ونشانی از آنان در تاریخ ادبیات ثبت شده است. اما از قضا برخی از همین نوشته‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چون علاوه بر آن‌که برای نخستین بار است منتشر می‌شود از سوی دیگر اطلاعات ارزشمندی از زندگی عارف در اختیار خواننده قرار می‌دهد که این نکته حائز اهمیت است. بخشی از این مقالات که پیش‌تر به چاپ رسیده بدون تغییر و بخشی دیگر برای طبع در مجموعه حاضر توسط مؤلفان گرامی بازنگریسته شد. برخی از بخش‌های نه‌گانه کتاب شامل: بررسی زندگی، شعر و تصنیفهای عارف، جایگاه عارف در شعر و ادب عصر مشروطه، مناسبات عارف با معاصران، و دوستی‌ها و دشمنیهای متقابل و ازجمله عیان شدن آن‌چه به مخاصمه او و ایرج میرزا کشید، خاطراتی از مشاهیر که با او دوستی، مکاتبه یا حشرونشر داشتهاند، سرنوشت چاپ آثار عارف در دوران حیات و پس از مرگ، سوگ‌سروده‌هایی برای عارف و حتی تنها گفتار مکتوبی که از جیران ـ‌خدمتکار با وفای عارف‌ـ برجای مانده است.
در ترتیب مقالات سعی بر آن بوده تا حد مقدور سیر زندگانی شاعر در چند بخش به تفکیک و برحسب توالی تاریخی رعایت شود.
این یک‌صد نوشته از بین حدود دویست مقاله گزیده شد که این انتخاب نیز با بازخوانی چندباره مقالات صورت گرفت. ناگفته نماند که فهرست کردن و گردآوری این مقالات خود روندی دیگر بود یعنی از همان روزهای نخست که تحقیق را شروع کردم نام عارف را در کتاب‌های تاریخ مشروطه، تاریخ ادبیات معاصر، دیوان شعرای هم‌عصر عارف، مجلات، مطبوعات، اسناد، بروشور؛ همه و همه جستجو کرده و فهرست می‌کردم. در این میان برخی از این اشارات بسیار کوتاه بود اما خواندنی؛ از این‌رو سعی کردم مهم‌ترین آن‌ها را در جای مناسبی در کتاب قرار دهم. همچنین علاوه بر تحقیقات کتابخانه‌ای به نوارهای شنیداری هم کارم کشیده شد و توانستم در این‌باره دو گفت‌وگوی با اهمیت را پیدا کرده و متن آن‌ها را پیاده کنم.
پیش‌تر مجموعه اسناد و تصاویری نیز همراه با توضیحات و فهرست جداگانه برای این اثر در نظر گرفته و تنظیم شده بود؛ اما در هنگام چاپ (به جهت مشکلات چاپ و نشر و حجیم بودن اثر) به ناگزیر از انتشار این بخش صرف‌نظر شد.
باری به گمانم این نوع یادنامه‌ها در شناخت مشاهیر تأثیرات بسزایی دارد و از سویی کار را برای محققین و علاقه‌مندان سهل می‌گرداند. البته به شرطی که تکرار مکررات نباشد و همچنین سطحی و شتاب‌زده با انتخاب چند مقاله از چند کتاب و نشریه صورت نگیرد. در پایان امیدوارم مجموعه حاضر موردپسند و اقبال محققان و دوستداران ادبیات عصر مشروطه به‌ویژه عارف‌پژوهان قرار گیرد و بتوانند به سهولت به جوانب زندگی و نمونه آثارِ وی دست یابند.
* به نقل از: کانال تلگرامی «صحبت دانای بی‌زبان» (اداره کل اطلاع‌رسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران).