سلامت روان و خودکشی

*معصومه محمدی سیف

*جامعه‌شناس

یکی از اصلی‌ترین چالش‌های سلامت روان عمومی که ایران در دو دهه اخیر با آن روبرو بوده است، افزایش نرخ خودکشی به ویژه در بعضی از استان‌های کشور است. بیشتر افرادی که روی به خودکشی می‌آوردند، کسانی هستند که از سلامت روان برخوردار نبوده و خودکشی، را که پایانی غم‌انگیز برای یک زندگی ارزشمند است، به عنوان راهکاری وحشتناک و دائمی و بدون بازگشت انتخاب می‌کنند. البته این راهکار وحشتناک امروزه به معضل بزرگی تبدیل شده که نه تنها در بین جوانان که بین تمامی اقشار از سنیم مختلف وجود داشته و بسیار همه‌گیر است. با توجه به پژوهش‌های انجام شده، پیرامون مقوله خودکشی، این پدیده دارای روندی صعودی نیز است که پیشگیری از آن، اهمیت بسیار زیادی داشته و جز با شناسایی و توجه به متغیرهای پیش‌بینی کننده آن، خصوصأ بحث سلامت روان، امکان‌پذیر نیست.

علت اصلی خودکشی

عواقب رسیدگی‌نکردن به شرایط سلامت روان در سن نوجوانی تا بزرگسالی گسترش می‌یابد، سلامت جسمی و روانی را مختل می‌کند و فرصت‌های زندگی معنادار را در بزرگسالی محدود می‌کند. «با توجه به این‌که وجود افکار خودکشی در بین جوانان اغلب ناشی از فشارهای روانی، افسردگی، استرس و مشغولیت فکری است. پس می‌توان گفت که باید راه‌حلی یافت که از میزان افکار خودکشی در بین جوانان کاسته شود. چراکه این عوامل می‌تواند با ایجاد اختلال در سلامت روان، موج کاهش کیفیت زندگی افراد شوند» (جانقربانی، بخشی، ۱۳۹۵ ۴۴۵). به عنوان نمونه، اگر نوجوانان به طور مداوم احساس ناراحتی، عصبی بودن، پوچی، ناامیدی، بدبینی، گناهکار بودن، بی‌فایده بودن یا ناتوانی در انجام برخی امور کنند، می‌تواند بر سلامت روان آن‌ها تأثیر بگذارد. تغییرات شخصیتی، مانند پرخاشگری و ناامیدی شدید، ممکن است نشانگر شروع یک بیماری روانی باشد و سلامت روان در نوجوانان را تهدید کند و به مرور فرد را به سمت افکار خودکشی سوق دهد. درواقع، واژه افکار خودکشی (ideation Suicidal) به اشتغالات ذهنی انسان اشاره دارد که دامنه آن از افکار زودگذر نسبت به بی‌ارزش بودن زندگی و آرزوی مرگ داشتن تا طرح‌های عملی برای نابودی خود انسان را در برمی‌گیرد.

رابطه سلامت روان با خودکشی

«تعدادی از تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که دست به خودکشی می‌زنند دارای پنج مشخصه عمده هستند: مشکلات عمده با همسر، وجود یک فرد جدید در زندگی (همسر دوم)، وجود بیماری در یکی از اعضای خانواده، وجود یک بیماری شدید جسمی در فرد، شکست عاطفی. همچنین فرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند، دارای سابقه مشکالت مزمن در ارتباط با ازدواج، فرزندان، شغل، مسائل مالی، مسائل بهداشتی و اعتیاد هستند. دو سوم از افراد متأهل دارای مشکلات زناشویی هستند. به طور کلی مشکلات مزمن اجتماعی همچون اختلافات زناشویی، طالق، بیکاری، خانواده‌های پرجمعیت، بدهی و سابقه زندان در میان افرادی که دست به خودکشی می‌زنند، شایع است. «سلامت روان، منجر به رویارویی قدرتمندانه انسان در مقابله با فشارهای روانی و افزایش قدرت تصمیمگیری و حل مسئله می‎شود و زمینه‌ساز ارتقای کیفیت زندگی افراد را فراهم می‌سازد»(جانقربانی، بخشی، ۱۳۹۵: ۴۴۵). «مرگی که ناشی از خودکشی عمدی و توسط خود شخص رخ می‌دهد، اقدامی آگاهانه در جهت نابودسازی خود است. روشن‌ترین دلیل آن مشکلات پیچیده انسانِ نیازمندی است که برای رهایی از مشکلات خود، خودکشی را به عنوان بهترین راه‌حل انتخاب می‌کند. خودکشی عملی اتفاقی و بی‌معنی نیست؛ بلکه راهی برای رهاشدن از یک مشکل یا بحران است که شخص را به طور شدید رنج می‌دهد. خودکشی با نیازهای برآورده‌نشده، احساس یأس و درماندگی، تعارض‌های دوگانه در زندگی و فشار روانی غیرقابل تحمل رابطه مستقیم دارد، به نظر می‌رسد خودکشی، یک اقدام فردی است که امکان دارد از جانب شخص سر بزند و در بروز آن عوامی اجتماعی نیز نقش اساسی دارند»(دیوانی،۱۳۹۳ :۲۸).

حقایقی درباره خودکشی

خودکشی به احتمال زیاد معضلی باستانی به قدمت کل تاریخ بشر بوده، با این وجود تنها در سال‌های اخیر به صورت یک بیماری همه‌گیر درآمده است. این مشکل در گذشته نیز وجود داشته است، با این حال به دلیل میزان بالای شرمی که یک خانواده پس از خودکشی یکی از اعضای خود از آن رنج می‌بردند، هرگز درباره‌اش صحبتی نمی‌شد. در حقیقت در بعضی از نقاط جهان از گذشت و حتی تا به امروز خودکشی یک عمل جنایتکارانه تلقی می‌شده و می‌شود. «طبقه نظر فروید، خودکشی نشان دهنده یک آرزوی سرکوب‌شده برای کشتن یک موضوع محبوب از دست رفته است و نوعی عمل انتقام جویانه محسوب می‌شود»(جوانمرد، ۱۳۸۸: ۸۵). خودکشی دومین علت اصلی مرگ‌ومیر در بین افراد ۱۰ تا ۳۴ ساله است و اغلب افرادی که بر اثر خودکشی جان خود را از دست می‌دهند، از بیماری روانی رنج می‌برند.

اقدام به خودکشی در بین چه افرادی بروز می‌کند؟

اقدام به خودکشی، با روش‌های متفاوتی صورت می‌گیرد. شیوع روش‌های مختلف اقدام به خودکشی و نیز، خودکشی در جوامع مختلف و در دوره‌های زمانی مختلف، متفاوت بوده است. نشان داده شده است که بیش از ۹۰ درصد افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند، حداقل به یک اختلال روانی مبتلا هستند. همچنین، ۵ درصد کسانی که خودکشی و یا اقدام به خودکشی می‌کنند نیز، اختلال روانپزشکی دارند و افسردگی، اختلالات مرتبط با مصرف مواد و رفتار تکانشی بارز، جز مهم‌ترین اختلالات روانپزشکی در خودکشی محسوب می‌شوند»(مشیری، ۱۳۹۵ : ۸۵).

متأسفانه در کشور ایران، آمار و ارقام به صورت منابع مرجع در این زمینه وجود ندارد. با این وجود مطالعات محدود انجام‌شده، مبین تفاوت زیاد با آمارها و نسبت‌هایی است که در کتب مرجع ذکر می‌شود»(پاکزاد، ۱۳۹۶ :۵۲). در مطالعات ملی ایران، میزان خودکشی ۶ تا ۸ درصد هزار نفر برآورد شده است»(وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ۱۳۸۷). از نکات قابل توجه خودکشی در ایران، تفاوت الگوی اقدام به خودکشی براساس جنس است.

«میزان اقدام به خودکشی در زنان بیشتر از مردان، بوده و شایع‌ترین انواع خودکشی در زنان، مسمومیت دارویی و خودسوزی است. بیشترین علت خودکشی، مربوط به تنش‌زاهای محیطی، اختلافات زناشویی، تهمت‌های ناموسی، ازدواج تحمیلی و مشاجرات خانوادگی است»(اسکندری،۱۳۹۳: ۲۸).

دلایلی اقدام به خودکشی

اگر با نوجوانی مواجه شدید که در حال صحبت‌کردن یا تهدید به خودکشی است، مواردی وجود دارد که باید درک کنید. بخشی از وجود آن فرد افسرده، واقعأ نمی‌خواهد بمیرد. از این‌رو فرد احساس خود را بیان می‌کند تا مورد توجه قرار بگیرد و درک شود. نوجوانانی که به خودکشی فکر می‌کنند به احتمال زیاد احساس ناامیدی از زندگی، شرایط خارج از کنترل و ناتوانی در مقابله دارند. دردی که آن‌ها تجربه می‌کنند، شدید و اساسی است و در این لحظه خودکشی تنها راه نجات و نه منطقی‌ترین راه به نظر آن‌ها می‌رسد. درواقع، آن‌ها افسرده‌اند.

نوجوانانی که به فکر خودکشی هستند، به دنبال راهی برای توقف درد عاطفی خود هستند. آن‌ها از صدمه‌زدن خسته شده‌اند و از این احساس که هیچ کس نمی‌فهمد که در چه حالی هستند، خسته شده‌اند. بسیاری از نوجوانانی که اقدام به خودکشی می‌کنند یا می‌میرند، دارای یک بیماری روانی هستند. در نتیجه، آن‌ها در مقابله با استرس نوجوانی، مانند مواجهه با طردشدن، شکست، جدایی‌ها، مشکلات مدرسه و آشفتگی خانواده مشکل دارند. آن‌ها همچنین ممکن است نتوانند ببینند که می‌توانند زندگی خود را تغییر دهند.

چگونه سلامت روان را تقویت کنیم؟

از آن‌جا که اغلب موارد خطر اقدام به خودکشی قابل پیشگیری است و پرستاران به دلیل ارتباط نزدیک با مددجویان از جایگاه ویژه‌ای در سیستم بهداشتی و درمانی برخوردارند، می‌توانند با ارائه برنامه‌های آموزشی و مشاوره در سطح مدارس، محیط کار، منازل، مراکز بهداشتی، بیمارستان‌ها، در زمینه‎ شناسایی افراد مستعد به خودکشی مؤثر باشند»(یاسمی، ۱۳۹۲: ۳۴) از طرفی، «افسردگی، به تنهایی ۷۰درصد این موارد را شامل می‌شود. افزایش دسترسی به خدمات پایه‌ی سلامت روان، مدیریت رسانه‌ها در خصوص نحوه‎ صحیح انعکاس اخبار مرتبط با خودکشی، کاهش دسترسی به روش‌های مهلک، ایجاد خدمات حمایتی و درمانی، کاهش انگ اجتماعی مرتبط با خودکشی و ثبت دقیق رفتارهای خودکشی برای مشاهده روندهای دمو گرافیک از راهبردهای مؤثر برای کاهش خودکشی است»(مشیری، ۱۳۹۵ : ۸۵).

همچنین، سازمان‌های بسیاری در سراسر جهان وجود دارند که رسالت خود را کمک به افزایش آگاهی ناشی از مشکلات و درد کسانی که اقدام به خودکشی می‌کنند، قرار داده و سعی در افزایش آگاهی و آموزش عموم جامعه درباره علائمی قرار داده‌اند که می‌تواند نشان دهد فردی دارای افکار خودکشی است. بدین‌ترتیب این سازمان‌ها می‌توانند تا حدی از وقوع خودکشی جلوگیری کند. با این حال اقدام برای پیشگیری از خودکشی و مقابله با آن نیازمند تلاش و توجه همگانی است. افسردگی و روان آشفته غرزندان را باید دریابیم؛ چراکه غفلت از آن، فرد را به سمت افکار آشفته می‌کشاند. به نوجوان خود کمک کنید خوب غذا بخورد، ورزش کند و خواب منظم داشته باشد. همه این عوامل در روحیه و تأثیر داشته و اضطراب نوجوانی و افسردگی و سایر اختلالات او را حفظ می‌کند. اگر نوجوان شما تحت درمان برای رفتار خودکشی است، به او یادآوری کنید که ممکن است زمان ببرد تا احساس بهتری داشته باشد. به نوجوان خود کمک کنید تا توصیه‌های پزشک خود را دنبال کند. همچنین، نوجوان خود را تشویق کنید تا در فعالیت‌هایی شرکت کند که به او در جهت افزایش اعتماد به نفس کمک کند.

منابع

اسکندری، لیدا  (۱۳۹۳)؛ «آثار خودکشی و عواقب آن»، تهران: ارسباران.

پاکزاد،پیمان (۱۳۹۶)؛ «سلامت روان در جوانان و نوجوانان»، چاپ اول ،تهران: طوبی

رجب پور، سمیه و همکاران (۱۳۹۹)؛ «بررسی رابطه سلامت روان و رضایت از زندگی با گرایش به خودکشی در دانش آموزان»، مجله پیشرفت های نوین در روان‌شناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، سال سوم، شماره ۳۲، صص ۱-۱۱.

جانقربانی، محسن؛ بخشی، سیف اله (۱۳۹۵)؛ «ارتباط سلامت روان و افکار خودکشی با کیفیت زندگی وابسته به سلامتی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال تحصیلی ۱۳۹۳-۹۴»، فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری، دوره ۱۴، صص۴۴۴-۴۵۴

دیوانی، ابوالفضل (۱۳۹۳)؛ «خودکشی جوانان و نوجوانان و انگیزه های آن»، چاپ سوم، تهران: شکوه

مشیری ،حامد (۱۳۹۵)؛ «سلامت روان و مشکلات رفتاری در نوجوانان»، چاپ ششم، تهران: آستانه.

یاسمی، محمدتقی ( ۱۳۹۲)؛ «علل و عوامل خودکشی»، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تربیت معلم