*فرزاد سپهر
*خبرنگار و معمار
صدای بانگ جَرس از کلمه‌های بانوی فقید سینمای ایران، زنده‌یاد رقیه چهره‌آزاد، در فیلم «مادر» ساخته زنده‌یاد علی حاتمی، همچنان به یادمان هست؛ صدایی که از کاروان به گوش می‌رسد و به فریاد کاروانسالار بر می‌آید. هگمتانه و تمام کهن‌شهرهای ایران‌زمین به روشنای چراغ کاروانسراها، شهرهایی سرزنده بودند؛ چراغ‌هایی که امروز و این سال‌ها به لطفی دیگر روشن باید. سهراب سپهری شاعر معاصر، شاعری اهل کاشان و کویری به ماهور دلخوش، می‌گوید: عبور باید کرد، صدای باد می آید، عبور باید کرد، و من مسافرم، ای بادهای همواره! داستان سفر و کاروانسرا و روشنای چراغِ سراهای شهر هنوز و همچنان به شعر مسافر سروده سهراب می‌رسد.
بِکر خاکسترنشین
عنوان «بِکر خاکسترنشین» را دوست و همکار معمار، احسان عبدالملکی، در مقاله خود در مجله «عمران و معماری» در سال ۱۳۸۶ با موضوع توجه به ظرفیت‌های بکر و دست‌نخورده کاروانسراها به ویژه کاروانسراهای شهر همدان به کار برده است. حضور دانشجوهای معماری و معماران در کاروانسراهای شهر هم برای پژوهش و هم برای ترسیم و طراحی معماری یا در اصطلاح کروکی معماری توجه را برای هر چه بیشتر استفاده کردن از فضاهای موجود و باززنده‌سازی کاروانسراهای شهر سوق می‌دهد. کاربری تجاری و احیای مغازه‌های موجود با استفاده از فضاهای معماری و در صورت آسیب تاق و قوس سراها، مرمت ایشان از جمله موارد قابل توجه است.
تاریخ را از خاک برآریم
شنیدن اسامی استادن فقید در این روزها و سال‌ها لابلای اخبار عجیب و غریب، وقتی به حسرت و اندوه مبدل می‌شود که بخواهیم درباره یک موضوع یا عنوان پژوهش کنیم و بیشتر بدانیم؛ اصلا نه پژوهش دانشگاهی که همین دانسته‌های دم دستی و آسان برای همه مردم شهر. زنده‌یاد «محمدیوسف کیانی» نویسنده، پژوهشگر و استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران، دانشگاهی که اکنون تنها نماد و نشانه‌اش بجای مانده و دیگر هیچ، در کتاب سترگ کاروانسراهای ایران، مجموعه‌ای ارزشمند از عکس و نقشه و جانمایی و ویژگی‌های فنی جمع‌آوری کرده است. با توجه به سال انتشار یعنی ۱۳۶۲ خوب است در پژوهشی به روز، مجلدی دیگر توسط سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سازمانی با عناوین تعهدآور و عریض و طویل، به دانسته‌های مکتوب کاروانسراهای ایران افزوده شود، هر چند انتظار در این روزها بیشتر به نذر و نیاز شبیه است تاخواسته‌های معقول از جانب اهل دانش و فن!
کارمن‌سرای سر بازار
از قدیمی‌ها اگر بخواهم با گویش همدانی خودشان یاد کنم باید کاروانسرا هم به شکل کارمن‌سرا به کسر میم و سین تلفظ بشود! زنده‌یاد پدربزرگ در حوالی بازار مظفریه و راسته‌بازار زرگرها، مغازه یا به قول خودشان حجره داشت. ایشان همیشه از بازار قدیم همدان با سراها و کاروانسراهایش یاد می‌کرد و به وقت نشانی‌دادن و فرستادنم برای خرید از کاروانسرای گلشن یا صحاف‌خانه در بازار اسم می‌برد. تمامی این اسامی هنوز در ذهن و زبان شهروندان همدانی متداول است و می‌شود یا باید خواست از نهادی مانند شهرداری که تاریخچه کاروانسراهای همدان را در پیشانی ورودی یعنی پیش‌ورودی و ورودی به شکل شایسته با ویژگی‌های طراحی هنری و معماری منصوب کند.
وان چه خود داشت
استاد بی‌چون و چرای معماری، جناب استادی سیاوش تیموری، همیشه بر خط کشیدن و ترسیم تأکید می‌کند. این درس را می‌شود برای کاروانسراهای همدان پیاده کرد. پیش از مرمت و هر کار معماری باید نقشه‌ای دقیق ترسیم شود تا خط کار، در اصطلاح و فن معماری، به شکل درست و اصولی به گروه سازنده برسد. هم ایشان، استاد تیموری، جنبه‌های دانشی و فرهنگی تاریخ و هنر این مملکت را با خوانش درست خود از شعر و ادبیات یادآور می‌شود. ذخیره‌های فرهنگی و هنری ایران‌زمین در قامت کاروانسراها و سراهای آجری و خشتی الگویی بسیار ارزشمند برای ساختن و آموختن دانش و فن معماری است.
وقتی در همدان با کمی پیاده‌روی می‌شود به بازارها و سراهای قدیمی و ارزشمند شهر رسید؛ از کاروانسرای زغالی‌ها تا کاروانسرای گلشن و شریفیه، ترسیم و خط کشیدن و نقشه‌برداری با هدف حفظ و احیای درست و اصولی، هدفی دست‌یافتنی است؛ البته اگر کار به کاردان و مرمت‌گر و معمار سپرده شود.
جهانی بنشسته در گوشه‌ای
این عنوان، جهانی بنشسته در گوشه‌ای، پیشانی‌نوشت صفحه اعلان گرامیداشت زنده‌یاد استاد پرویز اذکایی، مورخ و فیلسوف همدانی، بود. حال می‌شود جهانی بنشسته در گوشه‌ای را به دو کاروانسرای همدان نسبت داد که به تازگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به همراه ۵۲ کاروانسرای دیگر به عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران جای گرفته‌اند. کاروانسراهای فرسفج در تویسرکان و تاج‌آباد در بهار دو بنای ارزشمند هستند که اکنون با توجه بیشتر، حداقل در نام بردن از آن‌ها یاد می‌شوند. باید دید در آینده‌ای نزدیک چه کارهایی به پیوست قرارگرفتن نام این دو کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو توسط نهادهای صاحب‌اختیار انجام بشود و یا به قول دوستی شاید هم نه! انجام نشود.