ماتیکان فرهنگی
نگاهی به ماتیکان‌ها؛ مجموعه رسالات و مقالات دکتر «پرویز اذکائی»
*عاطفه کلهری
ماتیکان‌ها مجموعه رسالات و مقالات دکتر «پرویز اذکائی» در پنج جلد و یک گنجینه فرهنگی باارزش با موضوعیت علم، فرهنگ، عرفان، تاریخ و نقد کتاب است.
ماتیکان فرهنگی برای اهل فرهنگ و هنر و علوم اجتماعی، یک راهگشاست که از کلمه‌ای مانند مردم‌شناسی آغاز می‌شود و آگاهانه و خردورزانه لایه‌های به‌هم پیوسته و معنایی آن را می‌شکافد و مفصل در مورد آن توضیح می‌دهد، فصیح و بلیغ.
هدف در تمام علوم شناخت انسان است، دانش و معرفتی که از دل جوامع انسانی، مردم و شناخت و آگاهی از آن بیرون می‌آید. ماتیکان فرهنگی از حقیقت انسان و زندگی اجتماعی آن به ما می‌گوید و این‌که تمام علوم اجتماعی بدون این‌که دارای مرزهای مشخصی باشند، اعم از مردم‌شناسی اجتماعی، فرهنگی، قوم‌شناسی، مردم‌شناسی جسمانی و باستان‌شناسی باهم مرتبط هستند و بررسی منشأ انسان و جوامع انسانی در این حیطه قرار می‌گیرد.
ماتیکان فرهنگی از تحقیقات مردم‌شناسی دانشمندان معاصر و پیشین و آثاری که در این راه به جا گذاشته‌اند، می‌گوید، از مدنیت و پدیده‌ها و وقایع فرهنگی در زمان‌های مختلف از هومر و الیاد و اودیسه اش، از هانون دریانورد کارتاژی و مطالعاتش در قبایل کرانه‌های آفریقا و هرودت که پدر علم تاریخ است و تاریخ مدنیت ملت‌هایی چون مصریان، بابلیان و ایرانیان را مکتوب کرده است.
قطعا ایرانیان که به واسطه پادشاهی و جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها با مردم و اقوام گوناگون ارتباط داشته‌اند، در مردم‌شناسی آثاری دارند و گواه آن سنگ‌نبشته‌های داریوش و خشایارشاه است.
ماتیکان فرهنگی می‌تواند برای هویت فرهنگی ما و شناخت نسبت به اقوام ایرانی از مادها و پارس‌ها و نهادهای اجتماعی شأن و پی‌بردن به پیوستگی اصول تمام علوم اجتماعی در آن‌ها یک ضرورت باشد.
ماتیکان فرهنگی اطلاعات درست و دقیقی را در اختیار مخاطب می‌گذارد، حاصل سال‌ها تحقیق و پژوهش است و اطلاعاتش انسان را شگفت‌زده می‌کند. بله ماتیکان فرهنگی می‌گوید که حماسه‌های عظیم جهانی، منبعی بزرگ و غنی در فرهنگ و مردم‌شناسی هستند و از فردوسی می‌گوید که چگونه شاهنامه را بر پایه تحقیق و تاریخ و سرگذشت انسان‌ها سروده است
از سیر و سفرها و جغرافی‌دانان و جغرافی‌نویسان و کتاب‌هایشان که یک میراث مهم و پژوهش عینی در زمینه مردم‌شناسی است.
ماتیکان فرهنگی «ابوریحان بیرونی» را پیشوای دانش مردم‌شناسی به معنای علمی و امروزی خود در سراسر جهان معرفی می‌کند و دلایل کامل و جامع و درستی برای این معرفی نو و شگرف می‌آورد.
باید ماتیکان فرهنگی را خواند تا متوجه این مطلب شد که محقق چگونه با ظرافت تمام و ریزبینانه و با آگاهی، اطلاعات را در کنار هم آورده و احساسی شبیه کشف و خواندن یک نظریه متفاوت که درعین حال قابل اعتماد را به مخاطب می‌دهد و این‌که با صداقت از کسانی نام می‌برد که در این زمینه، یعنی گردآوری فرهنگ عامه و مردم‌شناسی نقش داشته‌اند، جامعه ما یک اجتماع انسانی پویاست که باید بداند شناخت زیرساخت‌ها و فرایندهایی که در سیاست و مذهب پیش می‌آید، حاصل احوالات همان اجتماع بوده است، انقلاب‌ها و نهضت‌هایی که به وجود می‌آید و جوامع در مقابل آن ناگزیر از تحول و تغییر هستند و ماتیکان فرهنگی از انقلاب‌های عظیم ایرانیان می‌گوید، از رشد بورژواها در قرون وسطی و سیر تکاملی آن‌ها، تحولاتشان در توسعه شهرها و تجارت که در جوامع اسلامی هم وجود داشته است و ایران زمانی از لحاظ اقتصادی و اجتماعی پیشرفته‌ترین و متمدن‌ترین بوده است. کتاب‌های جغرافیایی از قبیل المسالک المسالک در سه وجه شهرها، مردم‌نگاری و جغرافیا مطالبی در این باب در خود دارند. فرهنگ و علوم مختلف هم از جمله مردم‌شناسی در قالب یک جامعه مذهبی در قرون وسطی پدید آمدند و این‌جاست که ماتیکان فرهنگی «مقدسی بیاری» را معرفی می‌کند؛ یک عالم مردم‌نگار و مردم‌شناس که در تدوین تاریخ اجتماعی ایران سهم مهمی دارد، وی نگرشی انتقادی به مولفات پیشین داشته و با روش مشاهده مستقیم و عینی و گاه شنیدار به نگارش پرداخته و بنیاد کرده است.
در بخشی از ماتیکان شاهد یک دانشواره اجتماعی هستیم که رده‌بندی آن بر اساس هم‌تباری واژگان است، چنان که در اوستا آمده است.
افسانه گیل گمش سومری و چند نماد مهم که از دل این افسانه برمی‌خیزد. از انسان یا قوم مدنی و شهر‌نشین در عصر کشاورزی تا مقدس بودن گاو در میان اقوام ایرانی و هندی و درفش کاویان فریدون و اژدها که مبین وضع نامتعین گیتی پیش از آفرینش است و شناساندن بنیان‌های مشترک افسانه‌های کهن و تحولات اسطوره‌شناختی را در بردارد.
ماتیکان فرهنگی از تیر ایزد باران می‌گوید، تیر که اختری است درخشان و جنبه ایزدی آن را موشکافانه با هوشنگ پیشدادی و اسطوره ایزدانه و دانشمندانه او منطبق می‌کند و آن را همان هرمس خدای گونه یونانی می‌داند.
از فهم اسطوره زروان و آرزوی فرزندی که آفریدگار باشد، اهرمن و اورمزد و بحث در تأخیر و تقدم هر کدام (نخست بودگی) و دلایل تقدم تفکر زروانی بر مزدایی «سلطه ظلمت» در کیش مانوی و حرف آخر دکتر اذکائی در این باب این است که جهان مادی در نزد زروانیان مقدم بر جهان مینوی است.
در برخی از کتاب‌های ادبی، تاریخی و جانورشناسی فصل‌های درباره شناخت جانوران شکاری و فنون شکار است در ادب الصید، از آنرو که ایشان (دکتر اذکائی) به بازی شطرنج علاقه‌مند بوده، در این باب هم مطالبی وجود دارد از افسانه مشهور «شرهام شاه هندی» تا شطرنج‌بازی و اخبار آن در دوران اسلامی و ستایش و نکوهش آن توسط نام‌آوران آن دوران .
دکتر اذکائی سه مجموعه فقهی ایران باستان ۱-دینکرد ۲_داتستان دینیک ۳_ماتیکان هزار داتستان، را که مجموعه قوانین ایرانی (زرتشتی_مغانی) یا کدهای مشهور روم باستان و امپراتوری بیزانس را در بردارد و آن‌ها را از مجموعه‌ای جامع و جالب در جهان می‌داند که حاصل تمدن و حیات اجتماعی چند هزارساله ملت ایران است و بسیار باارزش است و همچنین از مسئله کتاب و کتابت و تاریخ علم در ایران و اهمیت آن می‌گوید. از نبشته‌های ماندنی و هنر آفرینه‌هایشان تا سفال نبشته‌ها و این‌که ایرانیان بر چوب و برگ درختان و پوست حیوانات نوشتند و روزی آمد که دیوان سراهای آشوری و دبیرخانه‌ها یشان توسط مادان ویران شد و آن‌ها که بر لوح گلین به میخی کتابت می‌کردند به آرامی کتابت را شروع کردند و شرح جالب کتابت را در اقوام و ادیان مختلف بر روی مواد گوناگون با اشکال و تصاویر و خطوط مختلف و چگونگی ورود آن‌ها به سرزمین‌های دیگر و به وجود آمدن نوعی دیگر از کتابت در عهد مادی یا پارسی را در این بخش دقیق و کامل بررسی کرده‌اند.
و دیگر در باب رنگ‌شناسی و اسامی زیبای آن مانند رنگ کبود، رنگ زنگاری، رنگ کاهی و ترکیبات شگفت آن از طبیعت و بکر بودن آن‌هاست و هر آن‌چه در مورد کتابخانه بریتانیا باید دانست.
کاوش در مورد بنیاد افسانه شیرین و فرهاد و رفع ابهامات آن برای نخستین‌بار توسط دکتر اذکائی صورت گرفته و گفتارهای نویسندگان ایرانی را در این باب مورد بررسی قرار داده است. داستان خسرو پرویز و همسر آرامی (سریانی) یا مسیحی خوزستانی‌اش (شیرین)، از الاهه سمیرامیس و تعابیرش و ویژگی‌هایش در قومیت‌ها و زبان‌های مختلف می‌گوید که بسیار خواندنی و دقیق است.
در بخشی از این بررسی می‌خوانیم که از مردم باستانی (ناهید پرست) در مشرق زمین می‌گوید که بدون ذره‌ای شایبه فمینیسم (زن محوری) دروغین رایج امروزی، بر اساس سلوک عقلی عینی، به درستی و سادگی علت کون و حیات یا خالق بالذات انواع جانداران و از جمله آدمیان همین موجود مونث زیباست که در زبان‌های گوناگون زن یا مادر نامیده می‌شود و تصور و تلقی طبیعی ایشان بدون پیش داوری‌های مردانه و مذهبی آن بود که خالق حقیقیشان به عینه اوست. (خدا) و مردها فقط باید عاشق ستاینده‌اش باشند و او را در امر خلقت یاری کنند. (قسمتی از متن کتاب) و مفهوم انتزاعی و لاهوتی ایزد بانوهای ملل عالم با تصدیق همین تصور پدید آمده است.
ماتیکان فرهنگی از یکی از گویش‌های بزرگ ایرانی و تاریخچه آن می‌گوید در گفتاری بلند (زبان فهلوی) زبان امپراطوری بزرگ مادها که از ایران تا رود هالیس در ترکیه گسترش داشته است و هم این‌که چگونه با دیگر گویش‌ها ترکیب شده است و …
ماتیکان فرهنگی یک گنجینه باارزش است.