*لیلا بهرامی
*جامعه شناس
یکی از مؤلفه‌های مهم جامعه شهری مدرن مربوط به چگونگی تحقق مشارکت شهروندی است و این موضوع اغلب برنامه‌ریزان و مدیران شهری را با چالشی بزرگ روبروه کرده است. توسعه پایدار فرایند مستلزم خودشکوفایی و توانمندسازی انسان‌هاست و بایستی دربرگیرنده تمامی اعضای جامعه باشد. پایداری چیزی نیست که به واسطه سیاست‌های سلطه جویانه بالا به پایین دولت‌ها به دست آید. بدون حمایت و درگیری تمامی شهروندان نه پایداری به دست می‌آید و نه پیشرفتی قابل توجه در جهت آن به دست می‌آید.
از سوی دیگر امروزه شهرها علاوه بر آن‌که از نظر فیزیکی، کالبدی و ساختاری دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و همچنین متفاوتی از گذشته هستند، از نظر فرهنگی- اجتماعی نیز با ویژگی‌های خاصی مانند فردگرایی، دنیاگرایی،کاهش صمیمت، ضعف اعتماد و تعهد اجتماعی شناخته می‌شوند. با توصیف چنین ویژگی‌های فرهنگی – اجتماعی از شهر، تحقق مسئولیت‌پذیری دشوار به نظر می‌رسد. اما با این وجود مفاهیم و نظریه‌های جدید مسئولیت‌پذیری شهروندی را مطرح می‌کنند. مسئولیت‌پذیری در نظام مفهومی جدید فراتر از حقوق و وظایف شهروندی قرار گرفته و بر عنصر مشارکت مسؤلانه و فعالانه تاکید می‌کند. در قالب گفتمان شهروند اجتماع‌گرا، شهروند در قبال مشارکت مسئولیت‌پذیر در نظرگرفته شده است.
مسئولیتی که فراتر از وظایف قانونی و شناخته شده است. اندیشمندان این گفتمان نشانه سلامت یک جامعه را توانایی آن برای اتکا بر مسئولیت به جای وظایف، در حفظ لوازم جامعه می‌دانند. پژوهشگران این حوزه مسئولیت‌پذیری اجتماعی شهروندان را به معنی وجود شهروندانی می‌دانند که نسبت به موقعیت اجتماعی (حقوق و مسئولیت‌ها) خود به عنوان شهروند آگاه بوده و از پیامدهای فردی و اجتماعی کنش‌های خود اطلاع دارد. این شهروندان جامعه‌گرا بوده؛ در شبکه‌های اجتماعی مختلف عضویت دارند، احساس تعلق عاطفی مثبت به دیگران و جامعه دارند و نوعی التزام عملی به ارزش‌ها و هنجارهای جامعه به صورت داوطلبانه احساس می‌کنند. همچنین سرنوشت جامعه برای این شهروندان مهم است و فراتر از وظایف قانونی و مدنی خود نوعی حس مسئولیت نسبت به جامعه دارند و برای همین سعی می‌کنند در عرصه‌های مختلف اجتماعی مشارکت فعال داشته باشند.
عوامل فرهنگی- اجتماعی متعددی بر مسئولیت‌پذیری اجتماعی تاثیرگذار هستند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها اعتماد اجتماعی است. از آن‌جا که مسئولیت‌پذیری اجتماعی عملی اختیاری و در جهت منافع جمعی است، توجه افراد به مسئولیت‌هایشان به عنوان یک شهروند در جامعه مستلزم اعتماد به دیگران و نهادهای مختلف اجتماعی است. اعتماد اجتماعی سبب احساس مسئولیت و تعهد افراد نسبت به دیگرانی که با آن‌ها دارای ارزش‌ها، منافع و اهداف مشترکی هستند، می‌شود. چلبی معتقد است میزان احساس مسئولیت، تکلیف و تعهد نسبت به قاعده اخلاقی در قبال جمع، تابعی از میزان استحکام اجتماعی جمع است. از نظر چلبی احساس تعلق به همراه تعهد اجتماعی، مهم‌ترین پیش نیاز احساس شهروندی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است.
عامل مهم دیگری که در این زمینه همواره مورد توجه محققان بوده دینداری است. دورکیم به تاثیر دینداری و اعتقادات مذهبی افراد در بالا بردن مسئولیت پذیری اجتماعی آنان اعتقاد دارد. به نظر دورکیم کاهش در اعتقادات و دینداری افراد، زمینه بی‌هنجاری اجتماعی را فراهم می‌کند و با توجه به آن می‌توان از ناهنجاری در جامعه کاست. همچنین توجه به منافع جمعی و ترجیح آن بر منافع فردی در این راستا اهمیتی اساسی دارد. پارسونز با تاکید بر عام‌گرایی آن را یکی از عوامل اجتماعی موثر بر مسئولیت‌پذیری اجتماعی داند. عام‌گرایی در مقابل خاص‌گرایی قرار دارد که در آن دامنه قضاوت و عمل محدود به کنشگران آشنا است. چنان‌چه افراد دامنه تصمیم‌گیری و قضاوت اجتماعی را به کل نظام گسترش دهند، شاهد افزایش توجه به منافع جمعی و ارزش‌های نوع دوستی و به طور کلی مسئولیت‌پذیری اجتماعی در جامعه خواهیم بود. یکی دیگر از عوامل موثر رسانه‌های جمعی هستند. رسانه‌ها با توجه به نقشی که در جامعه‌پذیر کردن افراد دارند می‌توانند به عنوان یک منبع مهم آگاهی‌بخش عمل کنند و نقش رسانه‌های محلی در مسائل شهری انکارنشدنی است.
نتایج پژوهشی که خوشبین در همدان انجام داده نشان می‌دهد که مسئولیت‌پذیری در میان جوانان همدانی، در سطح شناختی مناسب بوده اما در سطح عملکردی پایین است. همچنین مسئولیت‌پذیری در خصوص مسائل محیط زیستی در همدان در سطح نامناسبی قرار دارد. به عنوان مثال نریختن زباله به دامن طبیعت، بازیافت زباله، کاشت نهال و درخت، عضویت در نهادهای فعال محیط زیست و بسیاری از رفتارهای مشابه می‌تواند مصادیقی برای این بعد از مسئولیت‌پذیری باشند. به طور کلی مسئولیت‌پذیری اجتماعی متغیری مهم در شکل دادن به نظم است. از نظر صاحب‌نظران توجه به کنش مبتنی بر عمل مسؤلانه برای جوامع کنونی که در آن فردگرایی و منافع شخصی بیش از هر زمان دیگری بر افراد حاکم شده، ضروری است.