*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
بر اساس تعریفی که از سوی بانک جهانی در سال ۱۹۹۸ ارائه شده، خشکسالی عبارت است از کاهش بارندگی به میزانی که تولیدات کشاورزی را نسبت به میانگین سالانه کاهش دهد. در همین راستا خشکسالی پدیده‌ای خزنده است که در نتیجه فقدان یا کمبود بارش خود را برور می‌دهد و منشا انواع دیگر خشکسالی است. به طوری که ابتدا خشکسالی هواشناسی اتفاق می‌افتد و با توسعه آن خشکسالی هیدرولوژیک نمایان می‌شود. خشکسالی هواشناسی به کمبود بارندگی در یک منطقه در یک دوره زمانی معین گفته می‌شود. خشکسالی هیدرولوژیکی به دوره‌ای گفته می‌شود که در آن آب‌های سطحی و زیرسطحی به مقدار کافی برای مصارف آبی وجود نداشته باشد.
خشکسالی کشاورزی معمولا اشاره‌ای به کاهش رطوبت خاک و متعاقب آن کاهش محصولات کشاورزی دارد و خشکسالی اقتصادی-اجتماعی وضعیتی است که سیستم‌های آبی قادر به پاسخ‌گویی به درخواست آبی اجتماع و صنعت نباشند. قرارگیری ایران در امتداد مناطق خشک و نیمه خشک جهان و تغییرات شدید بارشی در آن سبب شده است تا خشکسالی چالشی سنتی برای ایران باشد. چنان که در تئوری‌های مربوط به علل توسعه نیافتگی و تثبیت ساختار استبداد زده ایران عنصر آب از وزن درخوری برخوردار بوده است. نتایج جدیدترین گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که ایران در دوهه اخیر با خشکسالی و کمبود آب مواجه بوده است. به طوری که در سال آبی(۱۳۹۹-۱۴۰۰) میزان کل ریزش‌های جوی حدود ۱۰۷ میلی متر بوده است که این مقدار نسبت به میانگین دوره‌ای مشابه درازمدت ۲۶ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته ۴۱ درصد کاهش نشان می‌دهد. این آمارها نشان‌دهنده شرایط نامناسب منابع آبی در کشور است. در همین راستا استان همدان نیز کاهش ۴۵ درصدی بارندگی نسبت به مدت مشابه سال گذشته را تجربه کرده و دچار کمبود شدید ذخایر آبی بوده و در شرایط خشکسالی قرار گرفته است، به طوری که احتمال قطعی و سهمیه‌بندی شدن آب در استان دور از انتظار نیست.
خشکسالی در برگیرنده مجموعه‌ای پیچیده و در هم تنیده از تاثیرات منفی است که آن‌ها را می‌توان به اثرات زیست محیطی، اقتصادی- اجتماعی و سیاسی تقسیم کرد که باعث برهم خوردن روند طبیعی فعالیت‌های انسانی، حیات گیاهی و زندگی جانوری می‌شوند. اثرات زیست محیطی شامل خسارت به گونه‌های گیاهی و جانوری، زیستگاه حیات وحش و خسارت به تنوع زیستی و فرسایش خاک است. در واقع خشکسالی باعث کاهش کیفیت محیط زیست می‌شود. بر اساس نتایج سرشماری سال جاری محیط زیست همدان زادآوری حیوانات روند کاهشی داشته است و خشکسالی، مستقیم و غیرمستقیم بر تعداد گونه‌های مناطق حفاظت شده تأثیرگذار بوده است. بسیاری از اثرات اقتصادی در کشاورزی و بخش‌های وابسته به آن صورت می‌گیرد که دلیل این موضوع به خاطر وابستگی این بخش به منابع آب سطحی و زیرزمینی است. اثرات اجتماعی شامل درگیری بین استفاده کنندگان از آب، روی آوردن به مشاغل کاذب و غیرقانونی، بروز تنش‌های روحی- روانی، کاهش کیفیت زندگی و مسئله مهاجرت از روستا به شهر و شکل گیری پدیده حاشیه‌نشینی است. چنان‌که نتایج پژوهش‌ها در استان همدان نشان می‌دهد، یکی از مهم‌ترین دلایلی که منجر به مهاجرت روستائیان و به ویژه جوانان روستایی می‌شود، خشکسالی است. نود درصد جوانان روستایی معتقدند خشکسالی زیاد و متوسط روی خانواده آن‌ها تاثیر داشته است و آنان با مهاجرت به دنبال کاهش و خنثی سازی اثرات خشکسالی و پیامدهای آن در زندگی و معیشت خودشان هستند. تاثیرات خشکسالی در زندگی روستاییان بالاتر از حد متوسط بوده و این پدیده بیشترین تاثیر را روی کاهش دام داشته است. چنان‌که طبق آمار منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بروز خشکسالی موجب کاهش ۴۲ هزار تنی میزان تولید علوفه در مراتع استان شده است. همچنین کم‌شدن منایع آبی و کاهش عملکرد محصولات باغی یکی دیگر از پیامدهای خشکسالی بر زندگی روستائیان بوده است.
از پیامدهای اقتصادی خشکسالی نیز می‌توان به کاهش درآمد، افزایش قیمت نهاده‌ها، افزایش قیمت محصولات کشاورزی، کاهش سرمایه‌گذاری و کاهش قدرت خرید اشاره کرد و همین طور افزایش تنش‌ها و درگیری‌های محلی، منازعات کشاورزی و افزایش ناامنی و بالا رفتن بزهکاری و جرم از پیامدهای سیاسی و امنیتی خشکسالی است. خشکسالی همواره تاثیراتی شدید و گاهی اوقات فاجعه آمیز بر فعالیت‌های حیاتی انسان در سراسر جهان داشته است اما به خودی خود یک فاجعه محسوب نمی‌شود، بلکه تاثیر آن بر مردم و محیط زیست است که فاجعه آمیز بودن یا نبودن آن را مشخص می کند؛ بنابراین نکته کلیدی در درک خشکسالی، درک ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن است. بانک توسعه آسیایی هر سال گزارشی با عنوان «چشم‌انداز آب در آسیا» منتشر می‌کند و در این گزارش‌ها، مکرر روی این مسئله تاکید دارد که آن‌چه موجب شده، کشورهای آسیایی با بحران آب مواجه شوند، کمبود فیزیکی منابع آب نیست، بلکه «سوءمدیریت» و «حکمرانی بد» است. با بهره وری از انواع فناوری ها و تکنولوژی های مدرن می‌توان بحران فقدان منابع آبی و توزیع کارشناسی آن را تا حد زیادی مدیریت کرد و نادیده انگاشتن آن تهدیدهای بالقوه ی فراوان و پیامدهای جبران‌ناپذیری به بار خواهد آورد.