هشدار! شیرابه در کمینه
تحلیلی بر وضعیت پسماند و تفکیک از مبدأ در همدان
همدان با استفاده از فناوری‌های روز و ایجاد زیرساخت می‌تواند مدل اقتصاد دورانی را در این شهر پیاده کند و خود را به الگویی در زمینه «مدیریت پسماند» و «پسماند صفر» در سطح کشور معرفی کند.
*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکتری برنامه ریزی محیط زیست
یکی از مشکلات پسماند همدان، شیرابه است که در سال‌های اخیر با توجه به رعایت‌نکردن تفکیک از مبدأ، در بسیاری از نقاط شهر به چشم می‌آید و بوی آن استشمام می‌شود. در هر میلی گرم شیرابه زباله‌ها بیش از ۱۰۰ میلیون باکتری مضر موجود است که عامل انتقال بیش از ۱۱۸ نوع بیماری حاد است که سلامت انسان و محیط زیست را به شدت تهدید می‌کند. برای به دست آوردن تصوری از میزان آلودگی و مسمومیتی که در شیرابه موجود است، کافی است تصور کنیم که میزان میکروب‌های موجود در شیرابه بالغ بر ۴۰ هزار برابر زباله‌های معمولی است و حتی حل‌شدن چند قطره از آن در هر آبی بسان آزاد شدن یک بمب میکروبی خطرناک است که عامل سرایت انواع بیماری‌ها به انسان و دام و گیاه است. بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته فقط یک لیوان شیرابه قادر است یک درخت تناور را به طور کامل از ریشه بخشکاند. در رابطه با آلودگی آب‌های زیرزمینی و امکان نفوذ شیرابه به داخل آن‌ها همواره باید قدرت تصفیه‌پذیری و رفع آلودگی در هنگام حرکت شیرابه از لایه‌های مختلف زمین را مد نظر قرار داد، چراکه قدرت خود پالایی سفره آب‌های زیرزمینی به سبب جریان آهسته آن چندین برابر کمتر از آب‌های جاری در سطح است.
اقدامات کنترلی شیرابه‌های خطرناک
این مقدار رطوبت و آبی که در منازل در سطل‌های زباله تولید می‌شود و در پسماندهای شهری موجود است، «آب زباله‌ها» هستند و هنوز عنوان «شیرابه» را نمی‌توان به آن‌ها اطلاق کرد؛ اما این آب زباله‌ها اگر درون پسماندها مواد سمی و خطرناک وارد شود تبدیل به شیرابه بسیار خطرناک می‌شود. این مواد سمی شامل باطری‌های از کارافتاده و کوچک است که عموما به سطل زباله انداخته می‌شود و البته این اقدام بسیار خطرناک است، چون در تولید این باطری‌ها فلزات سنگین و مواد سمی به کار رفته است. با توجه به این‌که در تولید ضایعات الکتریکی و الکترونیکی فلزات سنگین و مواد سمی به کار رفته است، به محض این‌که در زباله قرار گیرد، کم‌کم تجزیه می‌شود و مواد سمی و فلزات سنگین وارد پسماندها شده و آب زباله‌ها را تبدیل به شیرابه می‌کند که بسیار برای محیط زیست مضر است و می‌توان گفت روشی برای مدیریت آن وجود ندارد. اولین اقدام برای کنترل شیرابه‌های خطرناک این است که شهروندان به هیچ وجه مواد سمی و خطرناک را وارد زباله‌های شهری نکنند. مواد آرایشی غیرقابل استفاده، داروها، پانسمان و تزریقات و مواد تیز و برنده را هم نباید وارد زباله کرد، شهروندان باید تفکیک از مبدأ را رعایت کنند به این معنا که مواد آلی را از مواد قابل بازیافت جدا کنند. مواد آلی منشا طبیعی دارند مانند انواع میوه‌جات، سبزیجات و اضافه مانده‌های مواد غذایی که می‌توانند اگر ماده خطرناک وارد آن‌ها نشود، به راحتی به طبیعت بازگردند. باید دقت کرد که مواد آلی مانند تفاله چایی یا هندوانه آبگیری شوند. اگر زباله‌ها آبگیری شوند، هم حجم زباله کاهش می‌یابد، هم بوی آن کمتر می‌شود و از خطرات شیرابه‌ها جلوگیری می‌شود. بی‌شک شهروندان اگر رعایت کنند این مشکلات حل می‌شود. بهترین کار برای مدیریت شیرابه‌ها در همدان، مدیریت بخش آلی در هاضم‌های بی‌هوازی است تا از ماده آلی پسماند بتوانیم برق و کود مرغوب استحصال کنیم.
تفکیک از مبدأ
چند سال پیش یکی از دوستانم از سفرش به کشور ژاپن برایم تعریف کرد. این چنین نقل می‌کرد که در این کشور همه پسماندها تفکیک می‌شوند و قوانین سخت‌گیرانه‌ای در خصوص کاهش، مصرف مجدد، بازیابی و به حداقل رساندن پسماند خانگی وجود دارد. فاصله کشور ما با کشورهای پیشرفته مانند ژاپن در زمینه مدیریت پسماند و تفکیک از مبدأ بسیار زیاد است. حتی در کلانشهر تهران هم درصد موفقیت تفکیک از مبدأ پائین بوده است. اجرای مدل‌هایی مانند اقتصاد دورانی و ساخت زیرساخت در زمینه پسماند می‌تواند همدان را به عنوان یکی از الگوهای موفق تفکیک از مبدا در پسماندهای شهری در سطح کشور معرفی کند. بدون وجود زیر ساخت و آموزش نمی‌توان، انتظار موفقیت در این حوزه داشت.
آموزش شهروندی
آموزش مدون شهروندی در زمینه پسماند و استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند مدیریت پسماند در شهر همدان را به موفقیت نزدیک کند. سمن «رفتگران طبیعت همدان» در یک دهه اخیر برنامه‌های متعددی را در زمینه تنویر افکار عمومی برگزار کرده‌اند، این برنامه‌ها اگرچه لازم هستند اما کافی نبود و نیازمند حمایت‌های بیشتر و کنشگری بیشتر در این حوزه است. اقدامات اداره آموزش شهروندی شهرداری همدان و همچنین سازمان پسماند شهرداری هم هنوز نتوانسته انتظارات لازم را در تفکیک از مبدأ برآورده کند.
پدیده‌ای به نام زباله‌گردها
پدیده زباله‌گردی، پدیده جدیدی در شهر همدان نیست. اما در سال‌های اخیر رشد قارچ‌گونه‌ای داشته، به‌طوری که اگر شبی پسماندهای در منزل خود را مشاهده کنید، ملاحظه می‌کنید که چندین زباله‌گرد، طی چند مرحله پسماند خانگی شما را مورد پایش و بررسی قرار می‌دهند و هر آن‌چه دارای ارزش ریالی (مانند فلز، کاغذ، مقوا، لباس و مواردی از این دست) را جدا کرده و با خود می‌برند. شنیده‌ها حاکی از آن است که برخی از این افراد به صورت پنهانی قراردادی با مدیریت شهری دارند و این کار را برای این سازمان‌ها انجام می‌دهند. صحت و سقم این گزاره را به مسئولان وامی‌گذاریم. تفکیک از مبدأ علاوه بر مزایای بی‌شماری که برای شهروندان، شهرداری و شهر دارد؛ حداقل مزیت آن است که سلامت زباله‌گردها کمتر به خطر خواهد افتاد و رنج کمتری برای جداسازی پسماند خواهند داشت.
مدیریت حیوانات بی‌سرپرست
در پرونده ویژه شماره ۹۳ به صورت مفصل به موضوع حیوانات بی‌سرپرست در همدان پرداختیم اما فقط به این مورد بسنده می‌کنیم که مدیریت پسماند، تفکیک از مبدأ و در دسترس قرار ندادن پسماند برای حیوانات شهری می‌تواند در مدیریت جمعیت این حیوانات هم نقش مهمی ایفا کند.
جای خالی اپلیکیشن‌ها و استارتاپ‌های سبز
پسماند را طلای کثیف خوانده‌اند، در این‌که گردش مالی زیادی در صنعت پسماند، بازیافت، کمپوست و همه اجزای اقتصادی مرتبط با آن وجود دارد، شکی نیست اما جای خالی اپلیکیشن‌ها و استارتاپ‌ها به شدت در این حوزه احساس می‌شود. اگرچه در چند سال گذشته گام‌هایی برداشته شده اما همدان با استفاده از فناوری‌های روز و ایجاد زیرساخت «شهر الکترونیک»، می‌تواند مدل اقتصاد دورانی را در این شهر پیاده کند و خود را به الگویی در زمینه «مدیریت پسماند» و «پسماند صفر» در سطح کشور معرفی کند.