کنترل خشم در رفتار و گفتار کودکان

*معصومه محمدی سیف

*جامعه‌شناس و دکتری سیاست‌گذاری فرهنگی

در دوران کودکی می‌توان بنای زندگی سالم و سعادتمندانه را پایه‌گذاری و از بروز بسیاری از مشکلات در آینده جلوگیری کرد. در گذشته به اهمیت و نقش این دوران در سرنوشت انسان توجه نمی‌شد و پدران و مادران با بی‌توجهی و روش‌های خشونت‌آمیز با کودک رفتار می‌کردند و تنبیه بدنی را بهترین وسیله برای تربیت وی می‌دانستند، اما بررسی‎‌های علمی در قرون اخیر نشان داد که دوران کودکی نسبت به دیگر دوره‌های زندگی، نقش زیربنایی دارد. در این بین، کنترل خشم کودکان نیازمند آموزش مهارت است. همه ما تجربه خشم و عصبانیت داشته و حتی بعضی اوقات پرخاشگری و خشونت‌هایی از خود بروز داده‌ایم. بنابراین، عجیب نیست که کودکان در برابر ناکامی‌هایشان پرخاشگری کنند. شاید بتوان گفت که عصبانیت، بخشی از عنصر مدنیت امروزه است. کودکان عصبانیت خود را به گونه‌های مختلف ابراز می‌دارند. خشم و پرخاشگری هیجان‌‌های جهان‌شمولی هستند که در همه فرهنگ‌ها دیده می‌شوند و یکی از شایع‌ترین مشکلات رفتاری هستند که موجب ناراحتی و پریشانی دیگران شده و بهداشت روانی جامعه را مختل می‌کنند.

ارتباط سالم

داشتن ارتباط سالم و سازنده بین کودک و والدین یا مربیان زمینه الزم را فراهم می‌کند که کودک خود و محیط اطرافش را بهتر بشناسد و برای او حد و مرزهای مشخص را تعیین می‌کند تا بتواند در هنگام خشم درون آن‌ها حرکت کند و خشمش را کنترل کند. شما می‌توانید به کودک بیاموزید که بفهمد چگونگی کنترل عصبانیت مهارتی مهم است که باید یاد بگیرد. با وجود این باید به او بگوئید که کار آسانی نیست. کنترل خشم برای بیشتر ما یک چالش است و یک عمر طول می‌کشد یاد بگیریم که چگونه این کار را انجام دهیم و اتفاقاتی که هر روز دور و برمان ر خ می‌دهد، به خوبی نشان می‌دهد خیلی‌ها این مهارت را بلد نیستند.

بگذارید بسازد و خراب کند

معمولا کودکان زمانی که خشمگین هستند، اشیا را به هم می‌کوبند، پرت می‌کنند، سر‌و‌صدا می‌کنند و در نهایت با تخلیه هیجان، به گونه‌ای آرام می‌گیرند. در این مواقع باید برای کودک بازی‌هایی فراهم کرد تا امکان ساختن و خراب کردن را به او بدهد، بدون این‌که به چیزی آسیبی برساند. یکی از این بازی‌ها، ابزار خانه‌سازی یا کلا ساخت‌و‌ساز است که کودک با ساختن و خراب کردن می‌تواند تا حدودی خشم خود را تخلیه کرده و کنترل کند. کودکان ما باید بدانند که عصبانی‌بودن اشکالی ندارد، اما درست نیست که در حین عصبانیت، خشن و یا پرخاشگر شوند.

حالت تهاجمی به خود نگیرید

در صورت مخالفت با صحبت‌های فرزندتان حالت تهاجمی و محکومیت به خود نگیرید. در غیر این صورت او می‌ترسد و از ادامه گفت‌وگو باز می‌ماند. بهتر است با آرامش به تمام حرف‌های او گوش و در پایان نظر خود را بیان کنید. هرگز به حرف‌هایش نخندید حتی اگر خیلی خنده‌دار باشد. مسخره نکنید. با صدای ملایم و گرم گفت‌وگو کنید. نام او را به طور کامل بگوئید و از به کار بردن اسامی مستعار و مسخره مانند چاقالو، تپل‌خان و مانند این به شدت بپرهیزید. موقع گفت‌وگو در برقراری ارتباط با کودک خویش، حرکات بدنی و چهره‌ مادر بسیار مهم است. به عنوان مثال: دست به کمر بودن به نوعی نشان‌دهنده حالت تدافعی و آماده برای واکنشی خشن و  و تند است. دست به کمر بودن، یعنی آماده برای پاسخگویی سریع و درهم شکننده و یا برعکس حالت دست به سینه بودن، می‌تواند علامت صبر و حوصله‎ شنونده باشد که کودک نیز در این فاصله می تواند به کار خود کمی فکر کند.

خشم کودکتان را بپذیرید

خشم کودکتان را بپذیرید و به احساس او احترام بگذارید. اگر وقتی او عصبانی است، بگوئید: «چیزی نشده که… آرام باش…» او بیشتر عصبانی خواهد شد. چون می‌بیند که احساس او را درک نمی‌کنند و به سادگی از کنارش می‌گذرند. احساس و خشم او را بپذیرید و با اسم گذاشتن بر احساسش به او نشان دهید که از حال او باخبرید. برای مثال، اگر همبازی او در زمین بازی به او لگد زده و کودک با این کارش تو را خشمگین کرده…» داد و فریاد می‌کند، بگوئید: «می‌دانم؛ حتما از این‌که باید زمین بازی را ترک کنیم، ناامید شده‌ای…» وقتی کودک ببیند که احساسش را شناخته‌اید، کمتر سعی خواهد کرد با واکنش‌های تند و شدید این را به شما بفهماند.

اعتدال را در حمایت از کودک، رعایت کنیم

حمایت بیش از اندازه از کودک، او را به فردی وابسته و منفعل تبدیل می‌کند و مانع بروز شخصیت واقعی او می‌شود، تا حدی که کودک و اطرافیان او ممکن است تا پایان عمر به استعدادهای نهفته او پی نبرند. در مقابل، نیاز عاطفی شدید نیز، می‌تواند عقلانیت کودک را تحت تأثیر قرار دهد و موجب محبت‌جویی و ترحم‌طلبی بیمارگونه ‌شود که مقدمه‌ گرفتار‌شدن در دام‌های هولناک در سنین نوجوانی و جوانی است.

پیامدهای رفتاری را دنبال کنید

کودکان باید وقتی قوانین غلبه بر عصبانیت را دنبال می‌کنند، پیامدهای مثبت دریافت کنند و وقتی نقض قوانین می‌کنند، پیامدهای منفی دریافت کنند. پیامدهای مثبت، باید رعایت شود تا رفتار کودک ادامه یابد. البته استفاده از مهارت‌ها در مدیریت و کنترل خشم کودکان اثر مطلوب دارد. البته به‌کارگیری پیامدهای رفتاری بستگی به سن کودکتان دارد. خیلی طبیعی است اگر کودکتان بتواند در موقعیتی عصبانیت خود را کنترل کند و در موقعیتی دیگر نتواند، اما بپذیرد در موقعیتی عصبانیت خود را کنترل کند و در موقعیتی دیگر نتواند، اما بپذیرد که نباید آن را انجام می‌داده است.

رفتار درست را با سپاسگزاری برجسته کنید

پس از آن‌که کودک آرام گرفت، از او قدردانی کنید. حتی اگر کودک فعالیت تمجید برانگیز خاصی نیز انجام نداده بود، همیشه می‌توانید از او به دلیل «بازگشت به آرامش» تشکر کنید.

مهارت‌های سالم مقابله را آموزش دهید

کودکان باید بدانند روش مناسب ابراز خشم چیست. بنابراین، به جای این‌که فقط به او بگوئید: «برادرت رو نزن»، برای او توضیح دهید که در صورت عصبانیت بهتر است چه کاری انجام دهد. در این شرایط می‌توانید به فرزندتان بگوئید: «دفعه دیگه، از کلمات استفاده کن» یا «وقتی عصبانی هستی، ازش فاصله بگیر». همچنین، می‌توانید از فرزندتان بپرسید: «به جای زدن برادرت، چه کاری می‌تونی انجام بدی؟»، تا کودک بتواند راه‌های سالم ابراز خشم را تشخیص دهد. علاوه بر این، می‌توانید یک جعبه از وسایل آرامش‌بخش برای کودک تهیه کنید تا هر وقت عصبانی بود سراغ آن وسایل برود و با استفاده از آن‌ها آرام شود. می‌توانید در این جعبه، وسایلی مثل کتاب رنگ‌آمیزی و مداد رنگی، لوسیون خوش‌بو یا موسیقی آرامش‌بخش، قرار دهید. درگیر کردن حواس کودک باعث آرامش ذهن و جسم کودک می‌شود.

نتیجه‌گیری

خشم، عکس‌العملی  هیجانی است  که در اثر شرایطی که برخلاف میل و خواسته انسان‌هاست، از فرد سر می‌زند. خشونت، به معنای ناتوانی کنترل خشم در افراد است.  احساس خشم در وجود انسان‌ها، پدیده‌ای طبیعی است، اما آن‌چه غیرطبیعی می‌نماید، ضعف و ناتوانی در کنترل  خشم و چگونگی مدیریت و مهار این احساس است. درواقع، کودکان، احساسات مختلفی از جمله خشم را تجربه می‌کنند و وظیفه‌ والدین این است که بتوانند شیوه‎‌های کنترل خشم به کودک را آموزش دهند. درواقع خشم، احساسی است که کودک نمی‌داند چگونه باید با آن برخورد کند و در صورتی که مورد غفلت قرار گیرد، می‌تواند سبب طرد‌شدن کودک از جانب هم‌سن و سالان، افت تحصیلی و اشکال در سلامت روانی در بزرگسالی شود. شیوه‌هایی مانند بازی درمانی، داشتن قوانین و آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سالم می‌تواند به کاهش خشم در کودکان کمک کند. با این حال، در صورتی که والدین، روش‌های مختلفی را امتحان کرده و نتیجه‌ای نگرفتند و تغییری در رفتار کودک‎ آن‌ها حاصل نشد، مشاوره‎ کودک و کمک‌گرفتن از متخصصان می‌تواند بسیار موثر باشد.