*نصرالله پزشکی
*فعال حقوق کودکان
کشور ما یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در زمینه داروها و به ویژه آنتی بیوتیک‌هاست. بر اساس آمارهای اخیر، ما ۱۶ برابر استاداردهای جهانی آنتی بیوتیک مصرف می‌کنیم. مصرف خود سرانه دارو از علل مهم این مشکل است. متأسفانه انواع و اقسام داروها را می‌توان بدون نسخه پزشک و با فیمت نه چندان متفاوت از داروخانه‌ها تهیه کرد.
این مشکل به ویژه در کودکان که «یتیم‌درمانی» نامیده شده‌اند، بسیار حیاتی است. علت این نام‌گذاری آن است که در دهه‌های میانی قرن گذشته پس از آن‌که مصرف برخی داروهای کم‌عارضه در بزرگسالان در کودکان منجر به عوارض فاجعه‌بار شد و از آن‌جایی که آزمایشات دارویی در کودکان پرهزینه بود. بیشتر داروها با برچسب «در کودکان بررسی نشده است» وارد بازار شدند. بعدها چالش‌های اخلاقی پژوهش در کودکان نیز موضوع را پیچیده‌تر کرد، چنان‌که در حال حاضر می‌توان گفت بیش از ۷۰ درصد داروهای پرمصرف، تائیدیه قطعی برای مصرف کودکان ندارند. بنابراین با توجه به عوارض شناخته‌نشده حاد و مزمن داروها در کودکان، مصرف هر دارویی در آن‌ها حتما باید بر اساس نیاز واقعی کودک و اطمینان از اثربخشی و بیشتر بودن منافع آن از عوارضش باشد.
بیشترین میزان مصرف خودسرانه دارو در کودکان را آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای تسکین‌دهنده سرماخوردگی و سرفه تشکیل می‌دهند. در رابطه با دسته اول، باید دانست که بیماری‌های عفونی به دو دسته بزرگ تقسیم می‌شوند. دسته اول بیماری‌های ناشی از باکتری‌ها هستند که در گذشته از علل اصلی مرگ‌ومیر کودکان زیر ۵ سال بوده‌اند. این بیماری‌ها در اکثریت موارد در صورت تشخیص و درمان به موقع به درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها، موسوم به چرک‌خشک‌کن، پاسخ می‌دهند. دسته دوم بیماری‌های ویروسی هستند که به استثنا موارد خاص مانند آنفلوآنزا و کووید، سیری خود محدودشونده دارند و آنتی‌بیوتیک‌ها بر آن‌ها اثری ندارند. خوشبختانه میزان بسیار بالایی از عفونت‌های گوارشی و تنفسی کودکان از این گروه اخیر هستند. در چند دهه گذشته با استقرار خانه‌ها و مراکز بهداشتی و گسترش دانشکده‌های پزشکی و پیراپزشکی و تربیت پزشک و سایر نیروهای تخصصی در حوزه سلامت، با وجود نقدهایی که به چند و چون آن وارد است، شاهد پیشرفت‌های عظیمی در بهبود سلامت و بهداشت کودکان و کاهش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های عفونی باکتریایی بوده‌ایم. با وجود این، کاهش شدید نقش بیماری‌های عفونی باکتریایی به ویژه بیماری‌های تنفسی در بیماری‌زایی و مرگ و میر کودکان گویا نقش آن از حافظه والدین پاک نشده است و در بسیاری از موارد قبل از مراجعه به پزشک و یا بعد از آن، در صورتی که اصرارشان بر تجویز آنتی بیوتیک توسط پزشک موثر نباشد، اقدام به مصرف خودسرانه می‌کنند. در این میان «گوگل‌درمانی» هم مشکل را چند برابر کرده و با ارائه اطلاعات غیردقیق و متناقض منجر به مصرف داروهای گوناگون با تداخل عمل‌های گاه خطرناک می‌شود. عوارض آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند از مشکلات شایع گوارشی و حساسیت تا التهاب و آسیب به دستگاه‌های حیاتی مانند کبد و کلیه در درازمدت باشد. احتمال این پیامدها با مصرف بیشتر و متنوع‌تر آن‌ها افزایش می‌یابد.
بیشتر داروهای سرماخوردگی و سرفه در بسیاری از کشورها به شکل داروهای «خارج از پشیخوان» هستند و نیازی به نسخه پزشک ندارند. البته اجازه فروش آن‌ها مشروط به درج کامل اطلاعات ضروری مانند عوارض مهم، سن مجاز مصرف، میزان و مدت مجاز مصرف در سنین مختلف، تداخل‌های مهم دارویی در بروشور یا برچسب دارو است. اطلاعات درج‌شده این داروها در کشور ما حداکثر شامل دمای مناسب نگهداری؛ دور نگهداشتن از دسترس کودکان و هشدار درباره خواب آلودگی است. داروهایی که مصرف آن‌ها زیر دو سال مطلقا ممنوع است و از عوارض آن‌ها در این سنین می‌تواند مرگ ناگهانی باشد به آسانی در دسترس والدین ناآگاه قرار می‌گیرد. به استناد آمارهای اورژانس‌های کودکان مسمومیت با این داروها مکررا پیامدهای ناگواری داشته است.
تأمین سلامتی و نیازهای بهداشتی از اولیه‌ترین نیازهای کودکان است که در تمام اسناد مربوط به حقوق کودکان و نیز در قوانین بالادستی کشور ما بر آن تأکید شده است. آگاهی‌رسانی در باره و نظارت بر مصرف درست داروها به ویژه دسته‌های دارویی ذکرشده از محورهای بسیار مهم و مغفول‌مانده در این زمینه در کشور ماست. به نظر می‌رسد آموزش عمومی ناکافی و غفلت نهادهای مسئول نظارت بر تولید و فروش دارو، معاونت غذا و دارو و نظام پزشکی، مهم‌ترین نقش را در ادامه و تشدید این مشکل داشته باشد. تشکل‌ها و رسانه‌های حوزه سلامت و دوستداران کودکان باید آگاهی‌بخشی و مطالبه‌گری در این موضوع مهم و حیاتی را در اولویت فعالیت‌های خود قرار بدهند وگرنه کودکان همچنان قربانیان ناآگاهی والدین و غفلت مسئولین خواهند بود.