گنبد علویان؛ نامی در میان فهرست میراث جهانی اسلام
گشتی در گنبد علویان؛ اثر تاریخی به جا مانده از دوره سلجوقیان
*فاطمه کاظمی
*خبرنگار
چندی پیش «گنبد علویان» در فهرست میراث جهانی اسلام ثبت شد. دبیرکل کمیسیون ملی آیسسکو در نامه‌ای به وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، ثبت پنج اثر فرهنگی و تاریخی کشورمان در فهرست میراث جهان اسلام را اعلام کرد. در این نامه آمده است: پنج اثر فرهنگی و تاریخی کشور ثبت‌شده در فهرست میراث جهان اسلام عبارتند از: منظر فرهنگی قلعه الموت، مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، مجموعه تاریخی بسطام، منظر فرهنگی ماسوله و گنبد علویان همدان است.
سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ (آیسسکو (ICESCO) سازمانی تخصصی است که تحت حمایت سازمان همکاری اسلامی (OIC) فعالیت می‌کند و در زمینه‌های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات در کشورهای اسلامی و به منظور حمایت و تقویت روابط بین کشورهای عضو به فعالیت مشغول است. دفتر مرکزی این سازمان در رباط در کشور مراکش واقع شده است. آیسسکو برای شناسایی، معرفی و حفاظت بهتر میراث جهان اسلام چند سالی است که در حال تدوین فهرستی از آثار شاخص فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است. این فهرست اختصاص به جهان اسلام داشته و غیر از فهرست میراث جهانی یونسکو است.
به بهانه این اتفاق و خبر خوب، به معرفی اجمالی گنبد باشکوه علویان؛ یکی از آثار تاریخی برجسته استان همدان می‌پردازیم.
گنبد علویان کجاست؟
در فاصله بین میدان عین القضات و میدان امام زاده عبدالله (ع) بنایی وجود دارد که یادگاری از دوره سلجوقیان قرن ششم هجری است. دیدن این بنا هنر گچبری ایران را به درستی عیان می‌کند؛ اثری بی‌نظیر در گچبری و آجرکاری تاریخ این سرزمین اگرچه بسیار آسیب‌دیده و تخریب‌شده، اما یکی از آثاری است که تاریخی را با خود به همراه دارد.
این بنا به صورت چهارضلعی است و ۵/۱۱ متر ارتفاع دارد. چهارگوشه بنا دارای طاق‌نماهایی است که اطراف آن گچبری شده است و همچنین داخل بنا که تماما از کتیبه‌های گچی استفاده شده است. بنا دارای سردابی است که راه آن از محرابی است که در ضلع جنوبی قراردارد و مزاری مستطیل شکل در داخل سرداب که گفته می‌شود، متعلق به دو تن از سادات علوی است، با کاشی‌های سبز رنگ پوشیده شده است. سرداب مانند چله‌خانه‌هاست و از شش حجره با طاق‌نما تشکیل شده است. سلسله علویان قرن‌ها در شهر همدان می‌زیسته‌اند و برخی از آن‌ها از امیران این شهر به شمار می‌رفته‌اند. برخی این بنا را خانقاه علویان در همدان دانسته‌اند و از آن‌جا که در دوره‌هایی از تاریخ، آئین عرفانی مورد مخالفت حاکمان بوده است، از سرداب برای مراسم آئینی و عرفانی استفاده می‌شده است.
دو روایت درباره این بنا در بین عوام وجود دارد؛ به باور مردم همدان قدیم از سرداب گنبد علویان راهی به کربلا وجود داشته است و دیگر این‌که بنا گنبدی مرتفع داشته است که در جنگ جهانی دوم بر اثر بمب باران از بین رفته است.
این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچبری بعد از اسلام در همدان است و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این بنا در میان نمونه‌های به جا مانده معماری دوره اسلامی بی‌نظیر و از نمونه‌های منحصر به فرد معماری ایران‌زمین است که در شهر زیبای همدان قرار گرفته است. گنبد علویان، میراث‌دار پیشینه اعتقادی اهالی این دیار و همواره مورد توجه محققان بوده است.
بنای گنبد علویان که تا چندی قبل در محدوده دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر قرار گرفته بود و فرصتی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت، اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده آن در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزیینات بسیار پیچیده‌ی گچی آن، درخور معرفی است.
تاریخچه
بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادگارهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد، احداث و در دوره‌های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین به مقبره آن خاندان تبدیل شده است. خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد کرده است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌گوید:
دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این است که این بنا در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گرچه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده که آن را به این نام بخوانند. گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان‌شناسان، بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل‌یافته است.
این گنبد به دلایل متعدد از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد کالبدی و ظرافت و تزئینات استثنایی آن، همواره مورد توجه ویژه‌ی محققان قرار داشته است.
نقشه بنا، چهارضلعی و گوشه‌های آن دارای لبه‌های ستاره‌ای‌شکل است. دیوارهای این مقبره تا خط آغاز گنبد، باقی مانده، اما خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است.
اداره‌‌کل باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۷ به تعمیر و مرمت این بنا اقدام کرده و پوششی از چوب و شیروانی برای آن ترتیب داده است.
این مقبره که با آجر ساخته شده، از سطح زمین بالاتر است و مانند سایر مقبره‌های چهارضلعی مشابه، روی یک سکو قرار دارد. این سکو در واقع طبقه زیرین مقبره است. جلوی در ورودی این مقبره، ۹ پله سنگی دیده می‌شود.
امروزه سازمان میراث فرهنگی، دور این بنا را حصارکشی کرده و از آن حفظ و نگهداری می‌کند. در طی سالیان متمادی، این بنا چندین بار مرمت شده است.
معماری
گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم‌نظیر سده‌های میانی دوره اسلامی (سده‌های ۶ و ۷ هجری) است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (۸ متر در ۸ متر) و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال رازآمیز و چشم‌نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است که از بناهای اوایل قرن ۶ هجری قمری به شمار می‌رود. بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.
بنا، به صورت مکعبی چهارضلعی در ابعاد ۸/۱۲ در ۵/۱۲ متر و ارتفاع ۵/۱۱ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۵/۹ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌هایی در ۴ گوشه، آن را در میان گرفته‌اند. هر یک از برج‌ها دارای ۵ طاق‌نمای فرورفته مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۵/. متر است که از حیث مقطع، جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت‌پر درآورده است.
در قسمت شمالی بنا، طاقنمایی جناغی به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می‌شود. درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۶۰/۵ و عرض ۹۰/۳ به صورت برجسته قرار دارد. ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶/۱ و ارتفاع ۴۰/۳ متر جلوه‌ای ویژه به آن داده است.
بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل، گچبری‌های برجسته لانه زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق‌نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.
حد فاصل طاق‌نما و برج‌های پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم‌ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی‌متر پوشیده از تزئینات گچبری و نیز دو سطح نیم‌دایره که با آجرهای راسته و خفته تزئین شده‌اند، زینت می‌بخشند. اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق‌نما به ارتفاع ۵/۸ و عرض ۴ متر است که درون آن‌ها با برجسته‌کاری‌های آجری مشتمل بر طرح‌های تودرتوی لوزی‌شکل، تزئین شده است.
بر فراز طاق‌نما‌ها و قسمت‌های انتهایی برج‌ها، بقایایی از کتیبه‌ای آجری و برجسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ی دهر، دیده می‌شود .
سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲/۱ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند.
در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق‌نما در اضلاع غربی- شرقی پوشیده از طرح‌های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می‌شود. محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است. معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف، روشنایی مناسبی به محوطه‌ی داخل بنا می‌دهند.
راه‌پله‌های کم‌عرض از درون برج شمال شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله‌ای که به صورت غیرمتعارف درون محراب ایجاد شده، راهیابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند. سرداب کوچک، مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است. فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق‌نمای جناغی تشکیل شده و قبرها به شکل حجم‌های مکعب‌مستطیل‌شکل پوشیده از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای در مرکز آن قرار گرفته‌اند.
راهی که گنبد علویان طی کرده
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز درباره نحوه حفظ این بنای باشکوه می‌گوید: در سال ۱۳۱۷ اولین مرمت گنبد را زنده‌یاد مصطفوی یکی از اعضای انجمن آثار ملی ایران روی سقف آن انجام داد. وی با دفتر حفظ آثار هماهنگی‌های لازم را انجام داده بود و سقف گنبد را با شیروانی و داربست چوبی پوشش داده بود، اما از آن زمان پاکسازی سطوح گچبری گنبد انجام نشده بود، بنابراین از سال ۱۳۹۱ بر روی پاکسازی سطح گچبری و تزئینات داخلی با مواد شیمیایی بی‌ضرر توسط کارشناسان انجام شد. در قسمت سردابه رطوبت‌زدایی کف سرداب با استفاده از کانال‌کشی رطوبت‌گیر انجام و کاشی‌هایی که بر اثر رطوبت آسیب دیده بودند، به شکل استاندارد رطوبت‌گیری شد. در حال حاضر رطوبت‌های بدنه گنبد تا حد زیادی تخفیف پیدا کرده است.
«علی مالمیر» تأکید می‌کند: امیدواریم در مراحل بعدی بتوانیم ضلع‌های دیگر بنا را نیز کانال‌کشی کنیم تا رطوبت از کل بنا به طور کامل رفع شود چراکه این بناها باید برای آیندگان حفظ شود.
شهر همدان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سرزمین‌های ایران با ساختار شهری معین و تعریف شده، علاوه بر این‌که نشان از تاریخی کهن دارد، بناها و اماکن دیدنی بسیاری را در تمامی دوره‌های تاریخی در دل خود دارد که یکی از این بناها گنبد علویان بوده که به آن اشاره شد.