به یاد عارف

*نسرین زندی

*روزنامه‌نگار

به مناسبت هشتاد و هشتمین سالروز درگذشت «عارف قزوینی» برای سومین سال، مراسم بزرگداشتی بر سر مزار این شاعر ملی، نویسنده‌ای زبردست، موسیقیدانی مبتکر و وطن دوستی حقیقی با حضور فعالان فرهنگی، هنرمندان و دوستدارانش در قالب سلسله نشست‌های دیدار به همت «حسین زندی» سردبیر هفته‌نامه همدان‌نامه و با همکاری اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در آرامگاه بوعلی سینا برگزار شد.

«ابوالقاسم عارف قزوینی» فرزند «ملاهادی وکیل» در حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری (۱۲۵۹ خورشیدی) در قزوین متولد شد. عارف صرف و نحو عربی، فارسی و علوم متداوله را در قزوین فراگرفت. او همچنین خط شکسته و نستعلیق را به خوبی می‌نوشت. علاوه بر این‌ها به فراگرفتن علم موسیقی نیز پرداخته بود. او زندگی پر فراز و نشیبی داشت و در سال ۱۳۰۷ خورشیدی برای درمان نزد دکتر «بدیع الحکما» به همدان آمد و برای همیشه در همدان ماندنی شد و روزبه‌روز اندوه و تأثرات او شدت گرفت تا آن‌که در روز دوم بهمن ماه ۱۳۱۲ خورشیدی و در ۵۳ سالگی کسالت‌های روحی و جسمی عارف را از پای درآورد.

دوران گذران موسیقی عارف

«هوشنگ جمشیدآبادی» نویسنده و ترانه‌سرای همدانی در این مراسم، عارف را زنده و جاوید دانست و اظهار کرد: مردانی چون عارف هرگز نمی‌میرند و نامشان همیشه در تاریخ حضور دارد. جمشیدآبادی در ادامه به بیان مطالبی از دوران گذران موسیقی عارف پرداخت و گفت: عارف از پنج هنر برخوردار بود؛ نخست شعر و شاعری و نویسندگی، دوم موسیقی و ترانهسرایی، سوم خوشخوانی، چهارم خوشنویسی و پنجم سیاست، اخلاق و فلسفه. سال‌های آغاز دوران فعالیت و حضور عارف همزمان با دوران مشروطه است. در سال ۱۲۸۵ که مجلس ملی ایران به توپ بسته شد، عارف اولین سرود میهنی به نام «از خون جوانان وطن لاله دمیده» را سرود. در سال ۱۲۹۰ که روس‌ها به مجلس ایران اولتیماتوم دادند، مجلس تسلیم روس‌ها نشد و تعدادی از آزادی‌خواهان شهر تبریز از جمله ثقه‌الاسلام به دار آویخته شدند.

این پژوهشگر همدانی در ادامه گفت: سال ۱۲۹۷ که تعدادی از آزادی‌خواهان از ایران به ترکیه عثمانی مهاجرت کردند، عارف به همراه عشقی و دیگران به ترکیه رفت، اما عارف پس از از چهار سال از ترکیه بازگشت و به رشت رفت و در سال ۱۲۹۸ «شرح دلخونی» را به ترانه سرود. در سال ۱۳۰۰ که وثوقالدوله روی کار بود و یکی از دوستانش «حسین خان لَلِه» اعدام شد و عارف شعر معروف «بیدار هر که گشت در ایران رود بهدار/ بیدار و زندگانی بیدارم آرزوست» را سرود. جمشیدآبادی در پایان سخنانش ترانه‌ای که برای عارف سروده بود، برای حاضران خواند.

تاریخ دقیق تولد عارف

در این مراسم «حسین زندی» سردبیر هفته‌نامه همدان‌نامه و مسئول برگزاری این برنامه در آغاز به معرفی عارف پرداخت و مطالبی درباره زندگی او بیان کرد. زندی با بیان این‌که تاریخ دقیقی از تولد عارف ثبت نشده است، گفت: بنابر استخراج پژوهشگران بزرگ چند تاریخ پیشنهاد شده است که محتمل‌ترین آن تاریخ ۱۲۵۹ هجری شمسی است. عارف پس از یک زندگی پرفرازو نشیب دوم بهمن ماه ۱۳۱۲ در شهر همدان از دنیا رفت.

عارف یک همدانی بود

زندی عارف را یک همدانی معرفی کرد و افزود: عارف همشهری ما بود. به این دلیل به او همشهری می‌گویم که هر شخصی برای زندگی کردن به همدان پا می‌گذارد، همدانی و همشهری ما محسوب می‌شود. عارف قزوینی ۸۸ سال پیشدر چنین روزسردی از دنیا رفت. او شاعر، تصنیف‌ساز، خوشنویس، موسیقیدان، خواننده و آزادی خواه بزرگی است که الگوی وطندوستان بعد از خودشد.

نامه‌های عارف منبعی برای همدان‌شناسی

او در ادامه با بیان این‌که به نویسندگی عارف کمتر پرداخته شده است، خاطرنشان کرد: اگر نامه‌های عارف را بخوانید، متوجه تبحر او در نویسندگی می‌شوید. بسیاری از نامه‌های عارف در طول شش سالی که در همدان بوده نوشته شده است و آن‌ها منبعی برای همدان‌شناسی هستند، چراکه در این نامه‌ها شهرهمدان، شیوه زیست مردم، رفتارهای آنان و زندگی خود در همدان را به خوبی توصیف می‌کند.

زندی خاک دامن‌گیر همدان را یکی از عناصری که عارف را در همدان پابند می‌کند، دانست و افزود: افزون بر شهریت همدان یا به قول معروف خاک دامنگیرش، بزرگانی همچون «فریدالدوله گلگون»، «حسن خان اقبالی»، «بدیع‌الحکما»، «اسدالله نیکو»، «عبدالله میرزا گنبدی» و «اکبر وطنی» باعث ماندگاری عارف در همدان بودند.

مناعت طبع

این فعال فرهنگی با اشاره به روحیه، شخصیت و مناعت طبع عارف ادامه داد: بسیاری می‌خواستند به عارف کمک کنند. برای مثال مظفرالدین شاه برای او مقرری تعیین می‌کند، حشمت‌الملک به او سند زمین هدیه می‌دهد، مخبرالسلطنه برایش پول می‌فرستد اما عارف با وجود آن‌که در مضیقه بوده، علاقه‌ای به مادیات نداشت و هیچ‌کدام از آن کمک‌ها را نمی‌پذیرد.

روزی به نام عارف

زندی با تأکید بر این‌که به نام هر یک از بزرگان این سرزمین روزی در نظر گرفته شود، خاطرنشان کرد: ما باید حداقل در تقویم استانی خود، روزی به نام عارف داشته باشیم. ما در چند سال گذشته موضوعی را با عنوان گردشگری ادبی پیگیری می‌کنیم و اولین همایش گردشگری ادبی غرب کشور را نیز اوایل دهه ۹۰ در همدان برگزار کردیم. استان همدان یکی از غنی‌ترین استان‌ها در حوزه گردشگری ادبی است و ظرفیت بالایی در این حوزه دارد، اما متأسفانه مغفول مانده است. مزار عارف یکی از جاذبه‌های گردشگری ادبی است که می‌تواند گردشگران زیادی را در همدان جذب کند. عارف یک موسیقیدان و تصنیف‌ساز است که در صد سال گذشته اگر حتی مردم نام عارف را نشناسند تصنیف‌های او را زمزمه کرده‌اند.

او افزود: گردشگری ادبی یا برپایه مکان استوار است یا برپایه رویداد. علاوه بر مزار عارف، مکان‌هایی از جمله گل باغچه دره مرادبیک، عمارت بدیع‌الحکما، قلعه کاظم خان سلطان که توسط دکتر «علی اقبالی» به مدرسه عالی کشاورزی تبدیل شده و مربوط به پدربزرگ «فریدون مشیری» به نام میرزامحمودخان میرپنج مشیرالملک بوده و عارف مدتی در آن قلعه مستاجر بوده، خیابان بین‌النهرین که عارف در آن‌جا نیز سکونت داشته، جملگی محل‌هایی بوده که عارف در آن‌جا زندگی کرده و بزرگان بسیاری از جمله «وحید دستگردی»، «حسن تقی‌زاده»، «مرتضی خان نی داوود»، «احمد کسروی»، «مشفق همدانی»، «معزالدین مهدوی» و بسیاری دیگر که در همدان با عارف ملاقات داشتند، در این مکان‌ها بوده است. بنابراین علاوه بر محل زندگی عارف مکان ملاقات‌ها می‌تواند به عنوان جاذبه گردشگری معرفی شود. حتی به این منظور می‌توان مسیر گردشگری ادبی تعریف کرد.

گردشگری ادبی

«علی خاکسار» معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با بیان این‌که همدان در نیمه دوم سال شاهد رکود صنعت گردشگری است، اظهار کرد: ما می‌توانیم با برگزاری رویداد‌های گردشگری از این رکود خارج شویم و میزبان گردشگران باشیم. امیدواریم در سال‌های آینده در روز عارف با عنوان گردشگری ادبی تورهایی را برای عرض ارادت به این شاعر ملی در همدان میزبان باشیم. ما شاخه‌های مختلف گردشگری را در همدان داریم، اما شاید تاکنون به گردشگری ادبی توجه نشده است. وظیفه سنگینی بر عهده ما است که راهنمایان گردشگری، آژانس‌ها و دفاتر خدمات مسافرتی می‌توانند به ما کمک کنند و این قابلیت‌ها و زیرساخت‌ها را معرفی کنند تا ما شاهد ورود گردشگران از سراسر کشور به استان باشیم که برای این مناسبت‌ها به همدان سفر می‌کنند.

در ادامه «محمد افشار» دبیر انجمن شاهنامه‌خوانی چکاد نیز ابتدا شعری از «محمدرضا شفیعی کدکنی» در بزرگداشت عارف و سپس شعری از عارف را برای حاضران خواند. در جریان برنامه «کاظم مرادی» هنرمند همدانی تصنیف از کفم رها، نه قدرت و امان همچنین سروش مرادی هنرمند همدانی از خون جوانان وطن را خواندند. این آئین با تقدیم گل بر مزار عارف و ادای احترام پایان یافت.