حفظ و احیای بناهای تاریخی و راهکارهای تشویق مالکین خصوصی

*اتابک صفری تورج

*روزنامه‌نگار

بناهای تاریخی در هر شهر  پیشینه و هویت تاریخی آن شهر محسوب می‌شود که دارای ارزش و اهمیت فراوانی است. این آثار، میراثی همگانی است که تمدن دیرینه را در کشورهایی همچون ایران که مملو از این بناهاست به نمایش می‌گذارد. اولین نکته در خصوص بناهای تاریخی، حفظ و نگهداری این بناهاست زیرا آن‌ها علاوه بر این‌که دارای ارزش میراثی قابل‌ توجهی هستند ارزش افزوده بالایی هم برای کشور به همراه دارند. اما تجربه نشان داده با مدل فعلی مواجهه دولت با مالکان این بناها، امکان حفظ آن‌ها بسیار سخت یا غیرممکن است. قوانین محافظت از این املاک به ‌دلیل آن‌که صرفه اقتصادی حداقلی برای مالک ندارد، نمی‌تواند مشارکت مالک را به همراه داشته باشد و به نظر می‌رسد مالکان بناهای دارای ارزش تاریخی با قابلیت ثبت ملی، به مدیریت ملک براساس قواعد وزارت میراث فرهنگی تمایلی ندارند و در مقابل، به‌دلیل نبود تضامین کافی برای حفظ املاک تاریخی، این ساختمان‌ها به شکل عمدی یا سهوی دچار تخریب گسترده می‌شود.

همان‌گونه که اشاره شد برخی از این بناها دارای مالکیت خصوصی هستند. به این معنا که ارگان‌های دولتی همچون وزارت میراث فرهنگی نمی‌توانند به‌صورت دستوری کاربری آن‌ها را همسو با گردشگری و میراث فرهنگی کنند. اما یکی از وظایف تعریف‌شده برای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ایجاد شرایط لازم به‌منظور جذب مالکان خصوصی بناهای تاریخی برای ورود به بازار گردشگری و ممهور شدن این بناها به مهر وزارت میراث فرهنگی از بابت ثبت تاریخی است. اغلب این بناها از نظر تاریخی دارای قدمت و جایگاه میراثی قابل‌توجهی هستند. اما به علت این‌که تاکنون دولت نتوانسته سیاستی را در پیش گیرد که موجب تشویق مالکان این بناها شود تا آن‌ها املاک خود را به‌منظور درآمدزایی در اختیار ارگان مربوطه قرار دهند، از این بناها در کارهایی به جز گردشگری بهره‌برداری می‌شود. از همین رو برخی مالکان این بناها عمدا یا سهوا به گونه‌ای املاک‌شان را مدیریت می‌کنند که تحت تأثیر تخریب جزئی یا گسترده‌ای که در بنا رخ می‌دهد، هر نوع نگهداری و ثبت تاریخی آن به بن‌بست بخورد و اجازه سریع ساخت‌وساز یا تغییر کاربری برای آن‌ها صادر شود. بنابراین باید پذیرفت در این عرصه با ضعف دولت در تقابل با این تاکتیک مالکان خصوصی مواجه هستیم. تاکتیک استفاده نادرست از بناها به‌منظور سرعت بخشیدن به تخریب آن‌ها مدت‌هاست که در کشور به‌منظور خروج از نظارت دولت بر این املاک استفاده می‌شود و این اقدام، یک چالش قدیمی در کشور به‌شمار می‌رود که حوزه میراث فرهنگی نیز درحال‌حاضر با آن دست و پنجه نرم می‌کند.

در حال حاضر در بناهای با مالکیت دولتی و عمومی، شرایطی حاصل شده است که صندوق حفظ و احیا بناهای تاریخی می‌تواند بر این بناها نظارت کافی داشته باشد. در چنین شرایطی مرمت بنا نیز با نظارت میراث فرهنگی انجام می‎شود و برای جلوگیری از تخریب و آسیب به آن‌ها از بهره‎برداران تضمین‎های لازم نیز گرفته می‎شود. اما این صندوق راهکاری برای حمایت از مالکان خصوصی بناهای تاریخی نداشته و این مالکین نیز تمایل چندانی به ثبت بناهای تاریخی خود در وزارت میراث فرهنگی ندارد. یکی دیگر از دلایلی که مالکین خصوصی علاقه‌ای به ثبت بناهای خود ندارند این است که، معمولا زمانی که یک بنا تحت نظارت وزارت میراث فرهنگی قرار می‌گیرد، سایر بناهای اطراف آن نیز که در حریم آن بنای تاریخی قرار می‌گیرند تنها مجاز به ساخت و ساز بر اساس ضوابط خاص بنای تاریخی خواهند بود و این چالش باید به شکل مشوق‌های کاربردی برای مالکان، حل شود.

در حال حاضر یکی از راهکارهایی وزارت میراث فرهنگی، طرح‌های مشارکتی با مالکین بناهای تاریخی است و اگر کسی بخواهد بنای قدیمی خود را مرمت کند به وی کمک خواهد کرد که این امر منوط به ثبت آن بنا در فهرست آثار ملی کشور است و این حمایت‌ها به شکل کمک‌های فنی و اعتباری هستند. همچنین معافیت از برخی عوارض شهرداری، دادن مجوزها، تسهیلات کم‌سود و… از جمله دیگر حمایت‌های این وزارتخانه است. وزارت میراث فرهنگی برای مرمت و بازسازی بناهایی که مالکیت دولتی دارد، مشکلی ندارد و بسیاری از بناها، در محدوده‌ای واقع شده است که این وزارت‌خانه به راحتی می‌تواند آن‌ها را مرمت و احیا کند و از آن‌ها بهره‌برداری هم می‌شود، اما مشکل در بناهایی است که مالک خصوصی دارند و در مورد این‌گونه آثار باید تدبیری برای تملک یا تدوین بسته‌های تشویقی و ارائه تسهیلات کم‌بهره از سوی دولت در نظر گرفته شود.

با توجه به اتفاقات ناخوشایند اخیر در شهر همدان و تخریب‌های صورت گرفته در بناهای واجد ارزش بافت تاریخی، به نظر می‌رسد یکی از راهکارهای اساسی برای حفظ این بناهای با ارزش، ورود بخش خصوصی از جمله هتل داران و صاحبان تأسیسات گردشگری و حتی بخش دولتی و از همه مهم‌تر شهرداری، به منظور تملک این بناها و مرمت، احیا و تغییر کاربری هایی همچون هتل سنتی، فرهنگسرا، مهمانسرا و سفره‌خانه سنتی است و در واقع اگر هریک از این تأسیسات و دستگاه‌های ذیربط یک یا چند بنای تاریخی را مورد حمایت قرار دهند هم کمک شایانی به حفظ هویت تاریخی شهر کرده‌اند و هم این‌که از قافله سرمایه‌گذاران در این بخش عقب نمانده‌اند. باید توجه داشت در کنار این اقدامات و همچنین تشویق مالکان خصوصی بناهای تاریخی، برنامه‌ریزی لازم به منظور تغییر کاربری همخوان با هویت تاریخی بنا و بافت تاریخی در نظر گرفته شود تا ضمن حفظ و حراست هویت شهرهای تاریخی، آورده های اقتصادی و ارزش افزوده این بناها هم برای مالکین فراهم شود.