مرمت‌های بی‌سامان

*قهرمانی:

*پروژه‌های مرمتی با مشارکت مردم به سرانجام می‌رسد

*فاطمه کاظمی

*روزنامه‌نگار

در مورد بازآفرینی و هویت­‌بخشی با آثار تاریخی از جمله بازار همدان گفت‌­وگویی با یکی از فعالان این حوزه داشتیم. «یونس قهرمانی» فارغ التحصیل ابنیه و احیای بافت­‌های تاریخی است. وی در دانشکده میراث فرهنگی تحصیل کرده و مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه آزاد یزد گرفته­ است. حدود ۱۵سال است، یعنی از همان دوران دانشجویی، کار مرمت را انجام داده و به­‌خاطر این کار، علاقه زیادی به گردشگری، در کل کشور یک سری فعالیت­‌ها در زمینه کاری خودم انجام داده­ است. حدود ده سال است که با دفتر مهندسی مشاور عمارت خوشید که دارای بالاترین گرید (سطح) مرمتی از نظر مشاوره در سطح کشور است و در زمینه‌های مشاوره معماری، شهرسازی و مرمت فعالیت دارد، همکاری می­‌کند و یکی از مدیر پروژه‌­های این شرکت است. او زیر نظر «فرامرز پارسی» که هم استادش بوده­، هم مدیرعامل این دفتر است، یک سری کارها در زمینه مرمت انبیه و آثار را در کل کشور انجام داده­ است.

قهرمانی معتقد است اگر مردم در کار مشارکت نداشته باشند و همکاری نکنند و اهمیت مردم درک نشود، کار مرمتی بعد از چند سال قطع می‌شود و یا چون مردم در آن همراهی نداشتند، هوای آن کار را ندارند. زمانی که مردم در کار مشارکت کنند، از تخریب و آسیب به آن طرح جلوگیری می­‌کنند و دلسوزی برای آن طرح به‌­وجود می­‌آید. هر زمان با مردم انجام می­‌شود، پروژه موفق می­‌شود.

مدیریت پروژه‌­های مرمت بافت تاریخی

قهرمانی راجع به مرمت آثار تاریخی در همدان می‌­گوید: به جز کارهایی که انجام داده‌­ام، یک سری کار تعمیر و مرمت کاروان‌سرای حاج صفر خان یا صفر خانی را انجام دادیم که البته نظارت آن نیز با من بود و با اداره میراث فرهنگی قرارداد داشتیم. همه پروژه‌­هایی که ذکر می­‌کنم، توسط شرکت مهندسی عمارت خورشید انجام گرفته‌­اند که مدیر پروژه آن در همدان من بوده‌­ام. بعد از مرمت راسته‌های حاج صفر خان و قلم­دانی که شرکت ما انجام داد اما مدیر پروژه­‌اش یکی دیگر از همکاران بود، یک جداره­ همدان را کار کردیم؛ جداره بین خیابان شریعتی و باباطاهر که طراحی جداره دور میدان بود. دنبال این بودیم در مورد بازار یک کار ماندگار انجام دهیم، از حدود سه سال پیش تا الان با شهرداری و معاونت شهرسازی وارد مسائل مناقصه و اجرا شدیم. پروژه طرح مرمت و ارزیابی بافت تاریخی بازار همدان و طرح مرمت یک بخش قابل ملاحظه بازار (طولانی‌ترین راسته­‌ای که در قدیم وجود داشته) را کار کردیم و مراحل آخر طرح است. در همدان، طرح دیگری که انجام دادم، روستای ورکانه بوده و یکی دو پروژه که با آن­‌ها همکاری داشتم، طرح و مرمت باباطاهر بوده که چند ماهی است در حال انجام آن هستیم.

همدان؛ پایتخت تاریخ و تمدن

مدیر پروژه­‌های  شرکت عمارت خورشید خاطر نشان می‌کند: همدان، پایتخت تاریخ و تمدن کشور است و به‌خاطر عقبه تاریخی که دارد خیلی جای کار در تک تک نقاط همدان دارد و به خصوص به دلیل این‌­که همدان مهم‌­ترین شهر از نظر قرارگیری در موقعیت غرب کشور از دوران مختلف تاریخ (به ویژه دوران پس از اسلام) بوده است. مسیر گذر شاخه جاده ابریشم از غرب کشور از همدان می­‌گذشته است و به خاطر قرارگیری بر سر راه مرکز با مرز بازرگان و به سمت عراق و کشورهای غرب ایران، همواره اهمیت داشته و یک شاهراه بوده است. همدان به‌­خاطر این مرکزیت و این سابقه تاریخی، بازار پر رونقی داشته و نقشی که بازار همدان مانند بسیاری شهرها  دارد، نمی‌توان غافل بود. در بسیاری از سفرنامه­‌ها از قرن یک و دو هجری از همدان نام برده و از بازار هم اسم برده شده است.

خیابان‌کشی؛ دلیل انقطاع شریان بازار همدان

وی می‌افزاید: پروژه‌­ای را با معاونت شهرسازی شهرداری، در همدان شروع کردیم، با عنوان ارزیابی و تهیه نقشه بازآفرینی بازار و طرح مرمت یک بخش خاص که از ابتدای خیابان شهدا (سرگذر) که به بازار کاه‌فروش‌ها معروف است تا به محلی که به کاروانسرای میرزا کاظم ختم می­‌شود، راسته­ روبه­‌روی مسجد جامع و سمسارخانه (خیابان اکباتان) را شامل می­‌شود. این‌جا لازم است توضیح بدهم با خیابان­‌کشی‌­هایی که در سال ۱۳۱۶، «کارل فریش» اتریشی انجام می­‌دهد، کشیده‌­شدن خیابان‌­های اکباتان، شهدا و باباطاهر باعث سه گانگی بازار همدان می‌­شود و آن انسجام از بین می­‌رود. این پروژه تا خیابان اکباتان، یک بخش از پروژه بود که بخش جنوبی پروژه محسوب می‌شود و بخش شمالی پروژه، از ابتدای راسته گلشن که نبش کاروان‌سرای گلشن است، که امتداد آن به سه‌راهی راسته فلسطین  می­‌خورد و راسته خامه فروش­‌ها و بعد از آن، راسته رنگرزها و راسته پالان­‌دوزها و راسته گندمی­‌هاست که به بلوار عین­‌القضات ختم می­‌شود. این پروژه‌­ای بود که ما طرح مرمت آن را انجام دادیم. طراحی معماری سازه یکی به صورت پلاک به پلاک برای ۳۸۰ دهانه مغازه انجام شد و این اهمیت هم برای این انتخاب این بود که ما برای مسیرهای اصلی بازار پیوستگی را به‌وجود بیاوریم و در مورد بازار همدان یا هر بازار تاریخی دیگر در معماری ما سخنی معروف داریم که می‌­گوید: «بازار ستون فقرات یک شهر است» و معمولا محلات دور بازار شکل می­‌گیرد. حتی اسامی و مشاغلی که بازاری‌­ها داشته، روی اسم محلات مانند محله بنه بازار تأثیر داشته است. بازار همدان که یک عقبه از دوره صفوی یا حتی قبل‌تر دارد، حول مرکزیت شهر که از یک سمت هگمتانه بوده و از یک سمت تشکیل مسجد جامع بوده که اگر ما نگاه کنیم، در عکس‌­های سال ۱۳۱۶ که موجود هستند. کاروان‌سرای گلشن قدیمی­ترین بخش بازار است که در دوره صفوی ساخته شده و فاصله کمتر از ۵۰ متری مسجد جامع است. سرای میرزا کاظم نیز جزو قدیمی‌ترین‌­هاست و یک سرای دیگر به نام میرزا باقر وجود داشته که با خیابان‌­کشی خیابان اکباتان از بین می‌رود. خیابانی‌کشی­‌ها باعث انقطاع شریان­‌های اصلی بازار همدان می­‌شوند.

بازار؛ نیروی محرکه توسعه

قهرمانی تصریح می‌کند: ارزش و اهمیت بازار به عنوان آن­چه که می­‌تواند نیروی متحرکه توسعه باشد، بازار به غیر از مسائل اقتصادی که کاملا سر جای خودش است، هنوز هم تا حدود ۹۰ درصد خریدهای کلی مردم از همین بازار مرکزی شهر است. باید با بهبودی وضعیت کالبدی و معیشتی باید خونی به آن تزریق شود تا بازآفرینی آن شکل بگیرد. من شنیدم که مسئولان می‌خواهند برخی مشاغل را به بیرون شهر منتقل کنند، این امر آسیب بسیاری زیادی به انسجام بازار شهر می‌­زند. بازار به جز مسائل اقتصادی، در مسائل اجتماعی و سیاسی هم در طول تاریخ نقش موثری داشته است و نسل به نسل منتقل می­‌شود. همچنان بازار همدان در زمینه فرش رونق دارد و افراد چند راسته به فعالیت فرش مشغول بوده‌اند. در همدان، داد و ستاد با استان­‌های هم‌جوار مانند کرمانشاه و کردستان وجود داشته است. یک سری اغتشاشات بصری (سیم برق، اسپیلیت، کرکه­‌های برقی و مواردی از این دست) در بازار همدان در دوره‌­های جدید به­‌وجود آمده است که باعث شده مقداری از اصالیت، سادگی و ریتم بازار کاسته شود و ما در طرح خود، سعی داشتیم، که این عقبه تاریخی و هویت را برگردانیم. یک از آسیب­‌های بسیار بدی که در سال­‌های اخیر (دهه هشتاد) به وجود آمده است، مسئله سقف بازار است، اگر یک دید پرنده و از بالا به آن منطقه داشته باشیم، متوجه این فاجعه می­‌شویم که سقف­‌هایی که در بازار اجرا شده، رنگ‌­های قهوه­‌ای، نارنجی، صورتی، آبی که دید از بالا یا پرنده را دچار اخلال کرده است. ما در طرح خود سعی داشتیم یک سقف متحدالشکل که در دوره پهلوی اول و دوم استفاده شده و خیلی هم کاربرد داشته، ایجاد کنیم. باید یک سقف ساده و با اصالت کار شود. جاهایی که سقف نداشته، سقفی اضافه نکنیم و هویت را بیش از این دست­کاری نکنیم. حتی برای جداره‌­ها، پوسته آجری طراحی کردیم. دلیل اصلی کار ما این بود که با زنده­سازی و هویت‌بخشی ساختاری که هویت را داشته و یک مقداری کم­رنگ شده، از کف و جداره و  سقف، یک محیط مطلوبی را به­وجود بیاوریم که به غیر از مغازه­داران که از فضا لذت می‌­برند، کسانی هم که به عنوان گردشگر وارد همدان می‌­شوند، مانند بازار شهرهای کرمان، اصفهان، شیراز، تبریز، علاقه به بازار در بین آن‌ها افزایش پیدا کند. بازار همدان پویایی و رونق را دارد که باید سعی کنیم آن را بهبود ببخشیم. در بازار همدان، خیلی از حرفه‌­ها نابود شده یا در حال نابودی هستند، برای مثال از راسته پالان‌دوزها، به غیر از دو مغازه چیزی باقی نمانده که آن­‌ها هم رونقی ندارند. این مشاغل می­توانند باعث ورود گردشگر بشوند. یا مثلا راسته خامه‌­فروشان، رنگرزها، این­‌ها در بازار به دلیل حذف یا جابجایی به خارج از شهر، باعث شده از رونق آن­‌ها کم شود. در مبانی نظری طرح ما اشاره شد که با سیاست­‌های تشویقی حتی، سه یا چهار مغازه پالان‌دوزی، رنگرزی حتما باشد. یک سری کاروان‌سراها متروکه شده یا انبار تبدیل شده که می­‌شود آن­‌ها را احیا و باززنده‌سازی کنیم.

اگر بازار و هگمتانه ثبت جهانی شود، قرار است گردشگر خیلی بیشتری به این شهر بیاید. این­‌ها همه نیاز به زیر ساخت دارد. باید بازار را مرمت و احیا کنیم، یک باززنده‌سازی و بهسازی خوب هم اقتصاد شهر را کامل کنیم، هم گردشگری را در بازار خیلی بیشتر از قبل جریان بدهیم.

مرمت مشارکتی

ما در مرمت و احیا، اصلی به نام مرمت مشارکتی داریم یعنی مردم خودشان پای کار باشند. اگر مردم در کار مشارکت نداشته باشند و همکاری نکنند و اهمیت مردم درک نشود، کار مرمتی بعد از چند سال قطع می‌شود و یا چون خود مردم در آن همراهی نداشتند، هوای آن کار را ندارند. زمانی که مردم در کار مشارکت کنند، خود مردم از تخریب و آسیب به آن طرح جلوگیری می­‌کند و دلسوزی برای آن طرح به‌­وجود می­آید. هر زمان با مردم انجام می­‌شود، پروژه موفق می­‌شود. اعتماد جلب کردن مردم با ایجاد دفاتر تسهیل­‌گری میسر می‌شود. مسائل اجتماعی مختلف در بازار، در ایام مناسبتی، جشن­‌های ملی و مذهبی با مشارکت مردم انجام می­‌شده است.