*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
برای شناخت موسیقی ایرانی لازم است در ابتدا با بعضی از مفاهیم موسیقی ایرانی چون گوشه، آواز، دستگاه، ردیف، قطعات ضربی مانند چهارمضراب و رنگ‌ها، تزئین‌ها و چگونگی تاثیر و چیدمان این مفاهیم که در نهایت به شکل‌گیری «موسیقی دستگاهی ایران» منتهی می‌شود را مورد بررسی و تحلیل و شناخت قرار داده، تا بتوانیم درک درست و دقیقی از این هنر را به دست آوریم.
از مهمترین مفاهیم در این راستا تعریف «ردیف» است که «رپرتوار موسیقی کلاسیک ایران همراه با نظم و ترتیب خاص آن» (داریوش طلایی) است. استاد «مجید کیانی» در تعریف از ردیف می‌نویسد: «آن‌گاه که نغمه‌ها و آهنگ‌ها (گوشه‌ها) به ترتیبی متناسب با منطق هنری و ذوق زیبایی‌شناسانه فرهنگ این سرزمین، به همراه هماهنگی نسبت‌های فواصل، گردش نغمات، وزن و تزئین‌های ویژه این موسیقی به اجرا درآیند، موسیقی را ردیف می‌نامیم». ردیف موسیقی ایرانی، مجموعه‌ای منسجم براساس هفت دستگاه شور، سه‌گاه، ماهور، چهارگاه، همایون، راست‌پنجگاه و نوا و به انضمام پنج آواز ابوعطا، دشتی، بیات ترک و افشاری از متعلقات دستگاه شور و همچنین آواز بیات اصفهان از دستگاه همایون که ساختاری کوچک‌تر از دستگاه‌ها دارند و گاهی به عنوان دستگاه‌های فرعی و یا دستگاه‌های کوچک از آنها نام برده می‌شوند، شکل گرفته است.
تا قبل از دوره ناصری، ساختار موسیقی ایرانی بر اساس مقام (یک نوع چیدمان و طبقه‌بندی براساس یک مجموع نغماتی بوده که در دوره‌های تاریخی موسیقی ایران، دچار تحول و تغییر شده است و از دوازده مقام زمان صفی الدین ارموی، تنها شش مقام عشاق، نوا، بوسلیک، راست، حسینی و حجازی در موسیقی دستگاهی امروز وجود دارد.
یکی از مهمترین بخش‌های ساختمان یک دستگاه گوشه است. ساختار و شکل‌گیری آن در هر دستگاه و آوازی معمولا در یک «دانگ» ( دانگ متشکل از چهار صدا و مجموعه‌ای در حدود یک فاصله چهارم درست است ….که با یک دانگ بعد از خودش و اضافه‌کردن یک پرده بزرگ به آن، باعث ایجاد یک دور کامل و در نهایت به وجود آمدن یک دستگاه می‌شود)، که بر محور نغمه شاهد آن دستگاه، شکل می‌گیرد. اگرچه ظاهرا گوشه‌ها آغاز و پایانی دارند و دارای استقلال هستند امت تمامی گوشه‌ها از یک هماهنگی و پیوستگی و چیدمان منطقی برخوردار هستند که در نهایت باعث ایجاد یک دستگاه و یا آواز می‌شوند.
«چهار مضراب» از دیگر مفاهیم موسیقی ایرانی است که قطعه ضربی بدون آوازی است که براساس پایه مشخص و گسترش آن پایه در گوشه‌های مختلف یک دستگاه و یا آواز ساخته و اجرا می‌شود. اگرچه واژه چهارمضراب بر مبنای ضربه به چهار سیم در سازهای چون تار و سه تار، تعریف شده است، اما می‌توان با تمام سازهای ایرانی چون سنتور، کمانچه، نی، به اجرای چهار مضراب پرداخت. در موسیقی قدیم، زمان اجرای چهار مضراب کوتاه بود که امروزه اجرای متداول چهار مضراب از زمان بیشتری برخوردار شده است. در قدیم اجرای قطعات ضربی برای نفس‌گیری و یا آشامیدن آب خوانندگان آواز در میان زمان اجرا بوده است که نوازنده در این فرصت یک قطعه ضربی اجرا می کرده است.
«پیش درآمد» نیز یک قطعه ضربی است که قبل از شروع یک دستگاه و یا یک آواز در فواصل پرده های درآمد اجرا می شود . درویش خان ؛ رکن الدین مختاری و علی اکبر خان شهنازی در ساخت پیش درآمدها، بیشترین ذوق هنری را به کار برده اند . ” درآمد ” آغازین گوشه آوازی در موسیقی ایرانی است که از همان ابتدا فضا و رنگ و ماهیت اصلی دستگاه و آواز ها را به شنونده منتقل می کند . در ادامه پس از اجرای درآمد و یا درآمدها ( در یک دستگاه موسیقی ممکن است یک و یا چند درآمد وجود داشته باشد ) ، و گوشه های آوازی ،” قطعات ضربی ” وجود دارد که براساس گوشه ها شکل گرفته و همانطوریکه از نام آن پیدا است دارای ضرب و ریتم و متر خاصی می باشند. ” رنگ ها “نیز که در پایان هر دستگاه اجرا می شود دارای ریتم و بدون کلام و دارای ساختار خاص و فاقد پایه ها چون چهارمضراب ها می باشند و به جهت وزن و ضرب خاص خود شادی بخش و نشاط آورند .
از مفاهیم مهم دیگر در موسیقی ایرانی” تزیین “ها می باشند . ” یکی از ویژگی های زیبای گوشه ها و نغمه ها، تزیین های بسیار ظریف و پیچیده آنها است که نمایانگر روح لطیف و دقیق فکر و هنر ایرانی است .( مجید کیانی ) .تزیین ها در موسیقی برای نشان دادن زیبایی های بیشتر موسیقی ایرانی بکار برده می شوند . از مهمترین تزیین ها می توان به ” ریز ها “(به طور مثال: اجرای متوالی و متناوب و به دنبال هم مضراب های راست و چپ در سازهای مضرابی چون تار و سنتور )، تکیه ها ( نغمه ای کوچک که در ابتدا و مابین دو نغمه اصلی قرار می گیرد ؛ ” تحریرها ” ( که از تداوم نغمات در پیوند با تکیه ها حاصل می شود ) ؛
غلت ها ” ( حرکت سریع نغمه ای بر نغمه ای دیگر )؛ ” اشاره “( نغمه ای ظریف که در انتهای یک نغمه اصلی ، قبل و یا بعد از آن اجرا می شود ) ، اشاره کرد. به کارگیری هریک از تزیین ها در هنگام اجرا نیاز به شناخت دقیق دارد .به عنوان نمونه باید از یک” تک ” قبل از اجرای ریز ها استفاده شود که شدت اجرای این تک ، در شرایط مختلف ، متفاوت است .
آشنایی با مفاهیم بنیادین موسیقی ایران به هنرمندان این عرصه کمک می کند که درک بهتری از ماهیت درونی و پر راز و رمز ساختار موسیقی ایران در هنگام اجرای نغمات، بدست آورده و در نهایت بتوانند در خلق و آفرینش یک موسیقی جدی و ماندگار کوشش کنند.