*رضوان سلماسی
*عضو سابق شورای شهر همدان
بحران آب از مهم‌ترین بحران‌های محیط زیستی جامعه بشریت در حال حاضر است. به‌طوری‌که که پیش‌بینی شده در آیندهای نه چندان دور مهم‌ترین اختلاف نظر بین جوامع و جنگ‌های ناشی از آن بر سر منابع آبی صورت پذیرد.
کشور ایران نیز که در منطقه خشک و نیمه خشک کره خاکی واقع شده است نیز از این قاعده مستثنا نبوده و به همین علت متخصصین امر و اساتید برجسته از سال‌ها پیش هشدار کم آبی در کشور را به مسئولین داده و از آن‌ها خواسته بودند که چاره مناسب برای رفع این معضل پیدا کنند.
بی‌توجهی مدیران همدان به بحران آب
در حدود ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته بارها و بارها شنیده شد که شهر همدان نیز در آینده نزدیک با مشکلات کمبود آب برخورد خواهد کرد. اما متاسفانه چالش‌های مربوط به محیط زیست در کشور ما و به تبع آن در شهر همدان جزو اولویت‌های تصمیم‌گیری مدیران ارشد کشوری و همین‌طور شهر همدان نبوده و نیست و در این راستا به قدری تعلل صورت گرفته است که نتایج آن را این روزها در شدیدترین وضع ممکن می‌بینیم. به‌طوری‌که پیش‌بینی میشود آب شرب همدان که قسمت اعظم آن از سد اکباتان تامین میشود پاییز امسال را به انتها نرسانده و قبل از شروع فصل بارش‌ها، ذخایر آبی همدان با بحران جدی روبرو شود.
همدان؛ سیزدهمین استان خشک کشور
براساس شاخص‌های خشکسالی احصا شده توسط وزارت نیرو، همدان سیزدهمین استان خشک کشور شناخته شده و با توجه به این‌که همدان در منطقه نیمه خشک و کم بارش ایران قرار دارد ادامه بحران آب و کمبود بارش و بروز پدیده خشکسالی می تواند صدمات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. در همین راستا، لازم است اشاره شود که در نتیجه خشکسالی به جز کمبود آب شرب و کشاورزی آلودگی هوا نیز تشدید شده و این موضوع می‌تواند پدیده گاه و بیگاه گرد و غبار در شهر همدان را به یک معضل همیشگی بدل کند.
موارد مطرح شده در بالا به این نکته اشاره دارند که پیش از این‌که زمان بیشتری را از دست بدهیم، باید راهکاری اساسی و با قابلیت اجرای بالا و قابل اطمینان برای رفع این مشکلات اتخاذ کنیم.
ذکر این نکته ضروری است که عموما هر محدوده، چه مناطق شهری و یا نواحی طبیعی دارای ظرفیت‌های اکولوژیک خاص خود و با ظرفیت برد تعریف‌شده مشخصی هستند و وارد آمدن هر گونه فشار بیش از توان اکولوژیکی به آن باعث بروز مشکلات عدیده زیادی برای آن منطقه خواهد شد، و این دقیقاً همان موضوع و نقطه اصلی و مهمی است که کمتر به آن توجه میشود.
اگر امروز محیط زیست خود را به عنوان یک مسئله پر اهمیت مورد توجه قرار ندهیم در آیندهای نه چندان دور، جایی برای هموطنانمان و همشهریان ما برای داشتن یک زندگی آرام و با حداقل دغدغه در دنیایی با چنین وسعت و جمعیت نخواهد بود. به عبارتی برای کودکان ما آیندهای متصور نخواهد بود.
تصمیم‌های دردسرساز
متاسفانه در تصمیم‌گیری‌ها، عموما به دنبال رفع مشکلات به صورت آنی و لحظه‌ای هستیم و گاهی تصمیم‌گیری‌هایی انجام میشود که می‌تواند در آینده مشکلات جدیدی را با خود به همراه داشته باشد که در همین رابطه می‌توان به تصمیم‌گیری‌های نامناسب اتخاذ شده در حوره آبی که از عوامل کاهش منابع و سفره‌های آب‌های زیرزمینی همدان هستند، اشاره کرد.
ذخایر آبی هر منطقه مشخص و قابل محاسبه است و عموما جمعیت مشخصی از ساکنین آن منطقه را تحت پوشش قرار می‌دهد. گسترش شهرها و افزایش جمعیت آن‌ها بدون برنامه‌ریزی و مطالعه می‌تواند منابع آبی مورد استفاده ساکنین منطقه را در بازه‌های زمانی مشخصی دچار چالش کند. اتفاقی که به نظر می‌رسد در پی گسترش شهر همدان افتاده است و پیش‌بینی‌های مناسبی برای رفع این معضل از قبل صورت نپذیرفته است و اگر نگاه گسترش شهر بدون برنامه‌ریزی تامین منابع آبی مد نظر باشد مشکل حال حاضر در آینده صدچندان خواهد بود.
آب‌رسانی از سد تالوار
سد اکباتان همدان در سال‌های نه چندان دور به منظور تامین آب شرب همدان و براساس شرایط زمان خود ایجاد شده است. با افزایش جمعیت شهر برای حفظ ذخایر بیشتر آبی، دیواره‌های این سد بلندتر شد. با این همه باید با توجه به روند افزایش جمعیت شهر همدان در زمان مناسب برای رفع مشکل آب شرب تدابیر جدی و مناسبی اندیشیده می‌شد. تصمیم مدیریتی وقت تامین آب از سد تالوار در استان کردستان بوده است که در جایگاه خود همکاری این استان را در زمان آب رسانی می‌طلبد. این در حالی است که مطالعه تامین این آب از منابع درون استانی می‌توانست با صرف هزینه کمتر نتیجه بهتری را ایجاد کند.
به نظر می‌رسد آب‌رسانی از سد تالوار قابلیت انجام نداشته و با توجه به کمبود آب در این استان این کار با چالش مواجه شده است. راه جایگزین رفع مشکل توسط مدیران شهری استفاده از آب چاه‌های عمیق دشت کبودراهنگ بوده است، اگرچه این تصمیم به صورت کوتاه‌مدت مد نظر بوده و برای عبور از بحران آبی فعلی اندیشیده شده است اما راهکاری کامل و قابل دسترسی در صورت ادامه بحران آب نخواهد بود.
متاسفانه دشت‌های رزن، قهاوند، کبودراهنگ و اسدآباد هم دشت‌های بحرانی و ممنوعه از نظر برداشت منابع آبی هستند که ارائه آن‌ها به عنوان جایگزین منابع آبی نه تنها نمی‌تواند راه کار مناسبی برای رفع مشکل منابع آبی استان باشند بلکه در صورت ناچار بودن و در مراحل آخر باید از برنامه‌ریزی دقیقی در زمینه حفظ منابع آبی باقیمانده نیز برخوردار شوند.
اگر…
اگر زمانی که موضوع بحران آب همدان مطرح شده بود، در برنامه‌ریزی‌های مدیریت شهری، سیاست‌هایی چون تغییر در الگوی کشت استان، نظارت جدی و دقیق بر حفاری چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، نظارت بر استفاده از منابع آبی در شهر و استان و نظارت بر اعمال فشار بر مناطق مختلف بیش از توان و ظرفیت اکولوژیک آن‌ها مدنظر قرار می‌گرفت، شاید امروز ناچار نبودیم برای حل مشکل آب شرب همدان به دشت آسیب‌دیده کبودراهنگ فکر کنیم.
متاسفانه کار به این‌جا ختم نشده و با تصمیم‌گیری‌های نامناسب و نابجای دیگری همچنان نسبت به تشدید این بحران دامن می‌زنیم.
بارش برف یکی از منابع اصلی تامین ذخایر آب‌های زیرزمینی است. مراتع با توجه به ویژگی‌هایی که دارند باعث ماندگاری برف در مدت زمان بیشتری در طبیعت هستند. آب شدن تدریجی برف‌ها مانع از جاری شدن برف آب‌شده میشود و همین امر باعث میشود تا ذخایر آب‌های زیرزمینی تقویت شود. متاسفانه به دلیل مدیریت نامناسب شاهد از بین رفتن بخش‌های زیادی از مراتع استان به ویژه شهر همدان هستیم.
بخشی از آن به دلیل چرای بی‌رویه دام بوده اما بخش زیادی از آن به دلیل دستکاری‌های بدون مطالعه و تنها براساس درخواست سرمایه‌دارانی بوده است که قصد کسب منافع از طبیعت را داشته‌اند. از جمله اتفاقات حادث در طبیعت می‌توان به استخراج معادن، جاده‌کشی‌ها در دل کوهستان و بردن تاسیسات مختلف در کوهستان اشاره کرد که در بیشتر موارد فشاری بیش از تحمل ظرفیت اکولوژیک به محیط زیست منطقه وارد کرده است.
گاهی هم کاشت درختان در مراتع مخصوصا در شیب‌های منتهی به دامنه کوهستان‌ها به عنوان یک عامل مداخله‌گر، زمان ماندگاری برف را در طبیعت کوهستان کاهش داده است.
نابودی باغات دامنه شمالی الوند
یکی دیگر از اتفاقات ناگواری که در سال‌های گذشته افتاده است نابودی باغات همدان به ویژه در دامنه شمالی الوند بنا به دلایل مختلف است، که یکی دیگر از دلایل بر هم خوردن بیلان آب در شهر همدان به حساب می‌آید.
در طی ۱۵ الی ۲۰ سال گذشته بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد باغات همدان تخریب و تبدیل به اجسام صلب و سختی چون ساختمان‌ها، محوطه‌سازی‌ها، ایجاد معابر و مانند آن شده و در حال حاضر این ساخت‌وسازهای بی‌رویه در دامنه کوه‌ها سرعت بالایی هم داشته و هنوز هم چه با مجوز و چه بدون آن ادامه داشته و این خود عاملی است که باعث میشود تا آب ناشی از بارش باران در دامنه ها به جای نفوذ در خاک در سطح جاری شده و سیلاب‌هایی را در سطح شهر ایجاد می‌کند که در نهایت، این آب از شهر خارج شده و به جای افزایش ذخایر آبی شهر به سمت زمین‌های پست‌تر جاری میشود و البته اگر بارش باران بیش از حد معمول باشد، می‌تواند قبل از خروج از شهر نیز موجب بروز سیلاب‌های مخرب و نیز خسارات جانی و مالی شود.
جابجایی مسیرها چشمه‌ها
بعضی دیگر از تصمیم‌گیری‌ها از جمله جابجایی آب سرچشمه برخی رودها از طریق لوله‌گذاری بتنی در طول مسیر مانند سرچشمه رودهای میشان و چشمه فرشته نیز مزید بر علت بوده است، مخصوصا این‌که اتخاذ این تصمیم‌ها چاره‌ساز نبوده و به طور مثال آب این رودها نه تنها باغات دره مرادبیک را سیراب نکرده بلکه نگرانی‌هایی را بابت خشک شدن باغات منطقه به وجود آورده است. البته به خاطر آلودگی و گاهی وجود فاضلاب این آب‌ها قابل شرب هم نیستند. از طرف دیگر جمعیت ساکن در دامنه شمالی الوند به ویژه در دره استراتژیک گنجنامه به دلایل مختلف و بی‌رویه افزایش پیدا کرده است.
غافل از این‌که افزایش جمعیت بیش از ظرفیت برد منطقه آسیب‌های زیست محیطی زیادی به همراه دارد مخصوصاً زمانی که با افزایش وسائل نقلیه همراه باشد. افزایش جمعیت، افزایش ساخت‌وساز و اصولا دستکاری در طبیعت و به تبع آن کاهش فضای سبز و از بین رفتن خاک موجب جلوگیری از جذب بارش‌ها توسط خاک خواهد شد. همین‌طور دمای هوای منطقه به دلیل جمعیت بیش از حد بالا رفته و همین عامل سبب از بین رفتن درختان و کاهش بارش و نزولات آسمانی شده و به صورت غیرمستقیم بر ذخایر سفره‌های آب‌های زیرزمینی تاثیر منفی می‌گذارد.
چه باید کرد؟
در حال حاضر در صورت ادامه بی‌توجهی به اخطارها و پیشنهادات متخصصین محیط زیست، باید انتظار آسیب‌های جدی‌تری را داشته باشیم و در صورت انجام ندادن برنامه‌ریزی‌های دقیق و مطالعه‌شده در خصوص محیط زیست همدان به ویژه در منطقه گنجنامه همدان که سرچشمه بسیاری از رودها، چشمه‌ها و قنات‌های شهر همدان است شاهد آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر آینده شهر همدان خواهیم بود.
توجه به حفظ مراتع و باغات شهر و استان، داشتن نگاه علمی در الگوی کشت و کار با نگاه کشاورزی کم‌آب‌بر، نظارت بر حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، جلوگیری از اجرای پروژه‌هایی که نیاز آبی زیاد دارند از جمله پروژه‌های پتروشیمی و یا پروژه مشابه و نظارت بر انجام پروژه‌های مختلف در طبیعت و مطالعه تاثیرات آن بر محیط زیست و توجه به ظرفیت برد منطقه، بهره‌برداری از مطالعات علمی کشورهایی با مشکلات مشابه برای حل مشکل و بومی کردن این مطالعات و استفاده از مطالعات و اظهار نظر اندیشمندان و متخصصان متعهد کشورمان می‌تواند از راهکارهای عبور از بحران های زیست محیطی فعلی باشد.
به هر حال همه ما وظیفه داریم محیط زیست این میراث با ارزشی که در دست ما قرار دارد را با برنامه‌ریزی‌های دقیق برای حفظ آن برای آیندگان مدیریت کنیم. کودکان ما در آینده برای زندگی به محیط زیست سالم نیاز دارند.
یادمان باشد که تاریخ ما را بر اساس تصمیم‌هایی که امروز می‌گیریم قضاوت خواهد کرد