*علی اصغر بشیری
*دکترای ادبیات فارسی پژوهشگر
در شهرستان ملایر هم مانند همه جای ایران، آئین نوروز با شکوه فراوانی برگزار میشود. چند هفته مانده به عید نوروز، همه شهر و به خصوص بازار شهر رنگ و بوی به خصوصی به خود میگیرد. در شهر ملایر با توجه به روستاهای بسیار زیادی که در اطراف شهر وجود دارد، بسیاری از مردم روستاها، خریدهای نوروزی خود را هم از بازار ملایر انجام میدهند؛ این امر هم باعث رونقی به اقتصاد و بازار شهر میشود و هم باعث تنوع فرهنگی خاصی در شهر میشود؛ چراکه هر کدام از این روستاها و یا شهرهای کوچک اطراف ملایر، هر کدام نیز اداب رو رسوم خاص خود را در نوروز دارند.
درباره رسوم ویژه شهر ملایر، در برخی از کتابهایی که درباره این شهر نوشته شده، اشاراتی وجود دارد، اما وجود رسانههای جمعی و خیلی مسائل دیگر باعث شده که بسیاری از سنتها و رسوم گذشته رنگ ببازند. نه تنها در ملایر که حتی در بسیاری از جاهای دیگر، جشن عید نوروز تقریباً به شکل جشنی یکسان درآید؛ اما با این وجود هنوز در بسیاری از شهرها و روستاها سنتها و آئینهایی وجود دارد که یا مختص به خود آنان است و یا در کمتر شهر و روستایی رواج دارد. در ملایر هم به تبع پیشنه بلند خود و روستاهای بسیاری که دارد، جشن نوروز در بسیاری از رسوم خود مانند دیگر نقاط ایران است. در برخی رسوم نیز گویا باید آن را ویژه شهر و یا نهایتاً استان دانست. در ذیل، صرفاً به چند مورد خاص در این زمینه اشاره می شود که شاید برای خوانندگان جذاب باشد و حتی برای بسیاری که با ملایر و سنن آن مرتبط هستند نیز بسیار آشنا باشد:
۱- پختن فطیر: یکی از مهمترین رسومی که در ملایر و در برخی از روستاهای ملایر رواج دارد، پختن کلوچههای شیرین (=در زبان محلی، فطیر) است. در برخی از روستاها، چند هفته مانده به عید، مادرها و زنان خانه دست به کار میشوند و پختن فطیر را انجام میدهند. پختن فطیر برای عید قواعد خاص خود را دارد. گویا هر خانوادهای موظف است که برای سیزده روز عید خود، فطیر بپزد. علاوه بر بسیاری از روستاها در شهر ملایر و تقریباً در بین همه ملایریها هم همین سنت وجود دارد و با توجه به اینکه پختن فطیر نیاز به تنور دارد، چند هفته به عید مانده تقریباً در همه نانواییهای ملایر پختن فطیر رواج دارد. نانواییها برای این کار، حتی از شب تا صبح نیز فعال هستند و پختن فطیر برای هر خانوادهای از مهمترین کارهای آنان است. نوبت گرفتن و سر زدن به نانوایی در شب و نیمهشب یکی از مسائلی است که چند هفته به عید نوروز مانده در شهر ملایر بین خانوادهها مرسوم است.
۲- نان سال: در میان نان فطیر، هر خانوادهای هم یک فطیر بزرگ به اندازۀ لواش گرد میپزند که به آن «نان سال» میگویند. نان سال، در واقع یک فطیر خیلی بزرگ است که برخی لای آن را حلوا هم میگذارند؛ پختن نان سال دقت زیادی میخواهد؛ چرا که اگر کوچکترین شکستگی و یا ناپختگی و یا سوختگی داشته باشد، خانوادهها آن را بدیُمن و نامبارک میدانند و به همین دلیل در پختن این نوع فطیر یا همان نان سال، دقت زیادی میشود. نان سال را معمولاً در اولین روز بعد از عید، هنگام صبحانه میخورند. شاید پختن فطیر و حتی نان سال ریشه در این داشته باشد که چون در سیزده روز عید همه مشغول دید و بازدید و کارهای عید هستند، فرصت چندانی برای درست کردن صبحانه نداشتهاند.
۳- تخممرغهای رنگی: رنگ کردن تخم مرغ آبپز، از دیگر رسومی است که در بسیاری از روستاهای ملایر و خود شهر ملایر رواج دارد. گذشتههای نه چندان دور این تخممرغهای رنگ شده را بهعنوان عیدی به کودکان نیز میدادهاند. در برخی از روستاها، رسم بوده که شب چهارشنبه‌سوری، جوانان و کسانی که اهل تفریح و خوشگذرانی بودهاند، به پشت بام خانهها میرفته و با شالی بلند را به داخل خانهها میانداختهاند و میگفتهاند: «تُخ-تُخ» یعنی: من تخم مرغ میخواهم؛ صاحب خانه هم از همان تخممرغهایی که برای عید آبپز و رنگ کرده بود، به صاحب شال میداده است. امروزه اگرچه رسم شالبازی در چهارشنبه‌سوری باقی نمانده است، اما رسم رنگ کردن تخم‌مرغ آبپز هنوز در بین اهالی ملایر رواج فراوانی دارد و نزدیکیهای عید نوروز، یکی از مهمترین کارهای زنان هر خانوادهای این است که با دقت بسیار زیادی به رنگ کردن تخممرغها بپردازند و هر کسی هنر ویژه خود را در این کار نشان میدهد.
۴- پختن آش ترشی: در بین گذشتگان مشهور بوده که پس از خوردن آجیلهای فراوان در روزهای عید، باید غذاهایی را خورد که ضرر و زیان این آجیلها را هم از بین ببرد. یکی از این مواد خوردنی، «آش ترشی» بوده است. البته این روزها در ملایر و برخی از روستاها، پختن آش ترشی شاید نهایتاً برای یک وعده در نظر گرفته شود؛ اما حدود دو سه دهه قبل، رسم بر این بود که زنان خانواده، در روستاها به مقدار بسیار زیادی آش ترشی میپختند و آن را در خمرههای بزرگ میریختند و در جایی خنک قرار میدادند؛ بهگونهای که فاسد نشود و بتوان آن را در چندین روز عید استفاده کرد.
۵- عید بیات: در بین برخی خانوادهها رسمی وجود دارد که برخی ممکن است به دلیل بیماری و یا به دلیل نذر و نیازهایی که دارند، شب اول عید را جشن نمیگیرند و جشن را موکول به شب بعد میکنند؛ چراکه اعتقاد دارند، عید بسیار ارزشمند است و کسی حق ندارد با ناراحتی و یا بیماریهای جسمی و روحی به استقبال عید برود؛ انتقال جشن شب عید از شب اول به یک یا نهایت دو شب دیگر را «عید بیات» میگویند. هنوز هم در بسیاری از خانوادهها این سنت رواج دارد؛ اما خانوادههایی که قصد دارند عید بیات بگیرند، از قبل اعلام میکنند.
۶- دید و بازدیدهای دستهجمعی: در خانوادههای سنتی و قدیمی رسم بر این است که همه اعضای خانوادهها با هم به عیددیدنی میروند. در روستاها بهخصوص رسم بر این است که بیشتر مردان روستا چند روز اول به دیدن همه خانوادهها میروند. روزهای بعد هم زنان و بچهها، البته نه به شکل دستهجمعی و یکجا؛ بلکه به شکل گروه گروه به دیدن هم میروند.
۷- کشمش بر سر سفره: با توجه به اینکه کشمش محصول بومی و حتی صادراتی شهر ملایر و بسیاری از روستاهای آن است، این محصول تقریباً بر سر سفرۀ اکثر اهالی شهرستان ملایر وجود دارد. گاهی آن را با نخودچی و آجیل آمیخته میکنند و گاهی نیز به تنهایی آن را در ظرفی جداگانه میریزند.