*معصومه محمدی‌سیف
*جامعه‌شناس
شهر همدان از جمله شهرهایی است که هم‌اکنون به دلیل رشد و گسترش سریع تراکم جمعیت، افزایش چشمگیر وسـایل نقلیـه، وضعیت نامطلوب معابر و مانند این، با بسیاری از پدیده‌های ترافیکی درگیر است که این امر لزوم مدیریت و ساماندهی حملونقل و ترافیک در این شهر را ضروری ساخته است. از طرفی قدمت بالای بخش وسیعی از بافت کالبدی مرکز شهر همدان، باعث شده در بسیاری از مواقع با گره ترافیکی در شبکه معابر بافت مرکزی روبرو باشیم. نکته‌ای که در این‌جـا باید خاطرنشان ساخت، آن است که مفهوم ترافیک به تنهـایی بیـانگر یـک مشـکل نیست، بلکه به پدیده آمدوشد انسان‌ها و یا غالباً وسایل نقلیه اشـاره دارد. درواقـع، هنگامی که ترافیک با حجم بالا و در قلمروی محدود مورد اشاره اسـت یـا زمـانی که رفتارهای ترافیکی گروه‌هایی از جامعه سبب‌ساز بروز مشکلاتی می‌شود و یـا در مواقعی که ترافیک پیامدها و هزینه‌های انسانی، مالی یا زیسـت محیطـی را موجـب می‌شود، می‌تواند هم چون امری زیان بار و نامطلوب مد نظر قرار گیرد.
مفهوم ترافیک، ابعاد و اجزا
مفهوم ترافیک به رفت‌وآمد وسائل نقلیه در محدوده مکانی مشـخص اشـاره دارد. برهمین اساس حجم ترافیک را تعداد وسائل نقلیه‌ای تعریف می‌کنند کـه در مـدت‌زمان معینی در جهت یا جهات مشخصی از یک یا چند خط از مقطـع سیسـتمی از جاده عبور می‌کنند. این حجم می‌تواند برای دسته‌ای خاص از وسائل نقلیه ـ ماننـد اتومبیل سواری، اتوبوس، کامیون و مانند این ـ یا به‌طور کلی برای همه‌گونه وسائل نقلیـه که از جاده مورد نظر عبور می‌کنند، مـدنظر باشـد کـه در آن صـورت واحـد حجـم ترافیک، تعداد اتومبیل گذرنده خواهد بود.
ابعاد اجتماعی ترافیک؛ ترافیک به مثابه یک مسئله اجتماعی
در منابع و آثاری که در مورد مسائل اجتماعی بحث می‌کننـد، مسـئله اجتمـاعی بـه طریقه‌ای از رفتار و کنش اطلاق می‌شود که نظم اجتماعی پذیرفتـه شـده را نقـض می کند. در همین راستا، همچنین مسائل اجتمـاعی بـه عنوان واقعیاتی تصور شده‌اند که باعث درد و رنج بخش‌هایی از جمعیت می‌شوند و موجب می‌شوند که تعداد قابل توجهی از اعضای جامعـه نتواننـد از قابلیـت‌هـای کامل خود استفاده کنند و یا آن‌ها را گسترش دهند. بر ایـن اساس، می‌توان ترافیک را به‌خصوص در شهرهای بزرگ جهان معاصر به عنوان یک مسئله اجتماعی مدنظر قرار داد. در این زمینه همچنین باید بـه وجـه نظـر مقامـات عمومی، طرفداران امنیت ترافیکی، نماینـدگان مجـامع صـنفی و فعـالان اجتمـاعی اشاره کرد که کاربران خاطی جاده‌ها و خیابـان‌هـا را بـا نـام‌هـایی چـون راننـدگان خطرجو، منحرف، خودخواه، پرخاشگر و خطرناک توصیف می‌کنند.
مضرات تراکم ترافیکی
تراکم ترافیکی مشکلات عدیده‌ای به‌وجود می‌آورد که برخی از آن‌ها عبارتند از:
۱- افزایش میزان آلودگی‌ها هم به علت سوخت اضافی مصرف شده و هم به این خاطر که میزان گازهای خروجی اتومبیل در شرایط درجا کارکردن و یا حالت توقف و حرکت بیشتر هستند.
۲- افزایش فرسودگی و نقص اتومبیل
۳- احتمال بروز حوادث جاده‌ای افزایش می‌یابد. رانندگی در ترافیک سنگین بسیار خسته‌کننده است و فشار زیادی بر اعصاب رانندگان و مسافران وارد می‌آورد و سلامتی شهروندان را به گونه‌ای زیانبار مورد تهدید قرار می‌دهد.
۴- بازده و سرعت کم سرویس‌های اضطراری و وسائل تحویل اجناس و کالاها
۵- تمام خیابان‌ها مانند بزرگراه‌ها آکنده از سروصدا و ازدحام وسائل نقلیه موتوری می‌شود.
۶- از دست رفتن زمان مفید.
حملونقل و جابجایی؛ جنبه‌های اصلی حیات شهری
حملونقل و جابجایی از جنبه‌های اصلی حیات شهری است و ساماندهی حملونقل در جهت پیشگیری از هزینه هنگفتی که به دلیل ناکارآمدی و ضعف حمل ونقل شهری وارد می‌آید، از نیازهای اولیه هر شهر سالم به شمار می‌آید. در ایران، با افزایش تعداد خودروها، ترافیک هر روز سنگین‌تر می‌شود، به‌طوری که ترافیک هر روزه میلیون‌ها ساعت از وقت ساکنان فعال شهرهای بزرگ را تلف می‌کند. علاوه بر آن، با افزایش خستگی و فشارهای عصبی، آسـتانه تحمل افراد را کاهش داده و به طور غیرمستقیم بر جامعه اثـر می‌گـذارد. امـروزه ترافیک در بسیاری از شـهرهای کشورهای درحال توسعه به مسئله‌ای بحرانی تبدیل شده است. افزایش مهاجرت به شهرها، تمایل مردم بـه داشـتن خودروهای شخصی و تقویت‌نکردن حملونقل شهری، خیابان‌های شهرهای بزرگ را به پارکینگی عظیم تبدیل کرده است. توقف خودروهای روشن، هزاران لیتر بنزین را تلف می‌کند و آلودگی ناشی از دود آن‌ها بسیاری از اوقات از حد مجاز فراتر رفته و سلامت مردم را شدیدا تهدید می‌کند.
مراحل ساماندهی ترافیک شهرها
مسئولان اغلب شهرهای ایران با توجه به تـراکم بیش از حد شهرها، هدفشان کاهش ترافیک و آلاینـدگی اسـت. روند سـاماندهی ترافیـک شـهرها شـامل چهـار مرحله اصلی است که عبارتند از: ۱ -شناخت وضع موجود؛ ۲ -تحلیل وضع موجود و تعریف مسـائل و مشـکلات؛ ۳ –ارائه گزینه‌های پیشنهادی برای ساماندهی ترافیک معابر؛ ۴ -ارزیابی و مقایسـه گزینـه‌هـای پیشـنهادی و انتخاب گزینه برتر بخش حملونقل شهری با توجه به این‌که مسائل آن مبتلا به شهرهای متعددی در سـطح جهان است، مورد توجه خاص قرار گرفته، همچنین مسـائل اجتمـاعی و سیاسـی مـرتبط بـا حمـل‌ونقـل شـهری، حساسیت مدیران و تصمیم‌گیران را برانگیخته و آنان را به تلاش در جهـت اسـتفاده از راهکارهـایی بـرای بـالابردن کارایی شبکه در تأمین دو هدف تحرک و دسترسی واداشته است.
نقش مدیریت ترافیک در ترابری
یکی از وظایف بسیار مهم مدیریت ترافیک فراهم‌آوردن سامانه ترابری عمومی مناسب در شهر و مطالعه و برنامه‌ریزی مستمر برای افزایش کیفی و کمی آن است. امروزه یکی از اهداف اساسی در برنامه‌ریزی شـهری، ترغیـب هـرچه بیشتر مردم در استفاده از ناوگان عمومی به جای وسائل نقلیه شخصی است. این کار با افزایش کیفیت ترابری عمومی، به همراه در نظر گرفتن محدودیت‌هایی برای وسائل نقلیه شخصی صـورت مـی‌گیـرد. مهم‌تـرین مسـئله مهندسان و مدیران ترافیک برای افزایش کیفیت ترابری عمومی، افزایش سـرعت وسـائل ترابـری عمـومی و مـنظم‌کردن سرویس‌هاست؛ زیرا تا هنگامی که تمام وسائل نقلیه – اعم از اتوبوس و وسائل نقلیه شخصی– در یک مسـیر حرکت کنند و از مزایای مساوی برخوردار باشند، سرعت متوسط سفر با ناوگان عمومی کمتر از دیگر وسـائط نقل یـه خواهد بود.
لزوم ایمن‌سازی معابر و حفظ و سـلامت و ایمنـی کـاربران
حملونقل از ابتدای تاریخ بشر، نقشی اساسی در شکل‌دهی جوامع انسانی و توسعه اقتصادی آن‌ها ایفا کرده است و در عصر حاضر نیز شریان‌های ارتباطی، زیربنای اقتصادی هـر کشـوری را تشـکیل مـی‌دهنـد. افـزایش تعـداد تصادفات در معابر شهری و تبعات پس از آن، شامل هزینه‌های گزاف ناشی از تصادفات، مشکلات روحی و روانـی و موارد دیگری که در آینده قابل جبران نیست، لزوم ایمن‌سازی معابر و حفظ و سـلامت و ایمنـی کـاربران اسـتفاده‌کننده از آن را بسیار بااهمیت کرده است. وجود مشکلات ترافیکی در محدوده مرکزی شهرها مسئله‌ای است کـه متأسـفانه توسـط مـدیریت شهری توجه لازم به آن نمی‌شود، این درحالی است که مشکل ترافیک، ضربه‌ها و لطمه‌های جبـران‌ناپـذیری بـه اقتصاد شهر و کشور میزند، از طرف دیگر این معضل باعث برهم‌خوردن وضعیت محیط زیست شهرها، ایجـاد انـواع آلودگی‌ها در سطح شهر، اتلاف وقت شهروندان و به طورکلی پائین‌آمـدن کیفیـت زنـدگی مـی‌شود. شـهر همدان ازجمله شهرهایی است که هم‌اکنون به دلیل رشد و گسترش سریع تراکم جمعیت، افزایش چشمگیر وسـائل نقلیـه، وضعیت نامطلوب معابر و مانند این با بسیاری از پدیده‌های ترافیکی درگیر است که این امر لزوم مدیریت و ساماندهی حملونقل و ترافیک در این شهر را ضروری ساخته است.
خاتمه
میدان‌ها یکی از انواع تقاطع‌ها همسطح شهری هستند که نقش مهمی در هدایت ترافیک بر عهده دارند. میادین به علت شکل خاص و نحوهی کنترل ترافیک و واقع‌شدن در تقاطع‌ها، بخش مهمی در شبکه حملونقل شهری را بر عهده دارند. با گذشت زمان و افزایش تقاضای حملونقل درون‌شهری به نسبت حجم عبوری، ظرفیت میدان کاسته شده و سطح سرویس میدان با توجه به ثابت‌ماندن طرح و جانمایی میدان افت پیدا می‌کند. با توجه به آن‌که تعداد میدان‌ها در سطح کشور زیاد و هزینه احداث جایگزین میدان بسیار زیاد بوده و امکان‌سنجی طرح یک تقاطع غیر همسطح تنها در نقاط خاصی انجام‌پذیر است، در عمل بهینه‌سازی میدان موجود به افزایش ظرفیت آن تا حد ممکن، با استفاده از نرم افزارهای شبیه‌ساز در راستای کاهش ریسک‌ها و خطاهای احتمالی و همچنین قضاوت مهندسی صحیح می‌تواند با حفظ سرمایه‌های ملی و عملکرد بهتر از قبل کمک شایان توجه به سیستم شهرسازی کشور کند. از طرفی بومی‌سازی عواملی نظیر عوامل ترافیکی همچون متوسط تأخیر، طول صف، زمان سفر و عرض مسیر گردشی در شبیه‌سازی جریان ترافیک و میزان سطح سرویس میدان بر عملکرد میدان تأثیرگذار است. به زبان ساده‌تر استفاده بی‌قید و شرط و در نظر نگرفتن مسائل بومی منطقه از جمله رفتار رانندگان، طراحی معابر و حتی میزان سطح سواد و اطلاعات آئین‌نامه ای کاربران راه‌ها، نتایج عکس به همراه خواهد داشت.