*مهرداد نهاوندچی
*کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست
- آژیر خطر بی آبی
در شمارههای قبلی (۷۸ و ۷۹) به بحران آبی در همدان پرداختیم، به این موضوع اشاره کردیم که با این روند و در سناریوی بدبینانه ۱۳ سال تا پایان تتمه آبی همدان فاصله داریم. همچنین در سال گذشته بارشها ۴۰ درصد کاهش یافته و استان وارد تنش آبی شده است؛ بر همین اساس صرفهجویی در مصرف آب در همه بخشها در مقطع کنونی امری ضروری تلقی میشود. گفتیم که حداقل ۳۶ روستا با تانکر آبرسانی می‌شوند که بیشترین آنها در فامنین هستند. خشک شدن تالاب آقگل و مواردی از این دست آژیر خطر را به صدا درآورده است و همدان هم با این روند میتواند بحرانهای آبی مانند خوزستان را تجربه کند. به دنبال مطالب شمارههای قبل، در این شماره وضعیت تنش آبی موجود در استان همدان را بررسی و راهکارهایی برای تقلیل آسیب پذیری خشکسالی و بحران آب در استان همدان ارائه میدهیم.
- بررسی وضعیت تنش آبی موجود در همدان
در استان همدان سهم کشاورزی در مصرف آب؛ حدود ۹۰ درصد است، استان همدان به دلیل واقع شدن در سرشاخهها از منابع آب سطحی خوبی برخوردار نمیشود و شدیدا به منابع آب زیرزمینی وابسته است. به گونهای که بیش از ۸۵ درصد آب مصرفی در کشاورزی از منابع آب زیرزمینی است. استان همدان حدود چهار برابر ظرفیت خود؛ در تولید ناخالص ملی و تولید محصولات زراعی و باغی کشور نقش دارد و به همین دلیل و همچنین به دلیل بهرهبرداری نامناسب و رعایت نکردن قوانین موجود از سوی بهره‌برداران، سالانه به طور متوسط باعث افت ایستایی یک متر در سطح استان میشود. استان همدان ۲/۱ درصد مساحت کشور را دارا است اما۹/۴ درصد تولیدات زراعی را به خود تخصیص داده است، یعنی چهار برابر ظرفیت خود به خاک و منابع آب فشار وارد میکند، که نتیجه آن تنش آبی موجود است. مطالب بالا از یک سو و تغییر رژیم بارشها و خشکسالیهای چند دهه اخیر استان همدان، با تشدید تنش آبی، منجر به بحران آب در سطح استان شده است.
- راهکارهایی تقلیل آسیب‌پذیری خشکسالی و بحران آب در استان همدان
- ارتقای آگاهی و فرهنگ مصرف بهینه آب
در استان همدان نظام اطلاع رسانی و ارتقای آگاهی عمومی به صورت موثر از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا در حال حاضر که با کمبود شدید آب روبرو هستیم؛ استفاده بهینه از آب موجود میتواند کمک قابل توجهی به ادامه حیات در این استان تاریخی و فرهنگی باشد. متاسفانه به رغم کمبود آب در استان، مردم در بخش کشاورزی و شرب بیش از الگوی مصرف از آب بهرهبرداری میکنند. به عبارتی توزیع آب بین بخشهای شرب، صنعت و کشاورزی هم ناهمگون بوده به طوری که بیش از ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف و سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون متر مکعب از سفرههای آب زیرزمینی برداشت اضافه آب انجام میشود. از طرفی هم استفاده بیش از حد مجاز کودها و سموم شیمیایی این سفرهها را با خطر آلودگی مواجه کرده است. در این راستا مناطقی از استان همدان به دلیل پایین رفتن بیش از حد سطوح سفرههای آب زیرزمینی و خشک شدن چاههای آب خالی از سکنه شدهاند و فروچالههایی نیز در بعضی مناطق ایجاد شده است.
- نزدیک کردن ارزش آب به قیمت واقعی آن
در دنیا ۷۰ درصد آب در بخش کشاورزی، ۱۰ درصد آن در شرب و ۲۰ درصد آن در صنعت مورد استفاده قرار میگیرد این در حالی است که در ایران حدود ۹۳ درصد آب در بخش کشاورزی، پنج درصد در بخش شرب و دو درصد آن در صنعت به کار میرود، هر چند برای بهرهبرداری مناسب از آب و مقابله با بحران ایجادی؛ پر کردن چاههای غیر مجاز، جلوگیری از اضافه برداشتها، تغییر الگوی کشت و مورادی از این دست از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، اما با توجه به وضعیت بحرانی آب در کشور ضمن فرهنگسازی باید به موضوع نزدیک کردن ارزش آب به قیمت واقعی خود نیز توجه کرد و با ایجاد بستر مناسب و راهکارهای اجرایی با قوانین کنترلی در حوزه آب، همت مضاعفی را انجام داد.
- رعایت الگوی مصرف مصرف آب شرب در روستاها
هر چند چالش آب شرب روستایی در استان همدان همانند دیگر نقاط کشور با مسائل عدیدهای مواجه است؛ اما از دلایل دیگری که بر این مسائل دامن میزند مصرف بیرویه و غیر ضابطه‌مند از منابع زیرزمینی است که منجر به افت سطح ایستایی، خشک و کم آب شدن منابع تامین آب است. قیمت ناچیز تعرفه مصرف آب شرب در روستاها با توجه به قیمت تمام شده آن که در حدود یک دهم قیمت واقعی است، هیچ نقشی در کاهش مصرف و برگشت سرمایه و توسعه زیرساختها نداشته است. بنابراین توجه به این موارد و ارائه راهکارهای قابل اجرا میتواند در مدیریت بهینه مصرف آب موثر باشد.
- مدیریت تقاضای آب
در مبحث کنترل کم آبی؛ راهکارها باید در سه بخش منابع آبی، مسیر انتقال و توزیع و مصرف آب تعریف شود، در این خصوص در بخش منابع آب و تامین آب باید مدیریت عرضه مدنظر باشد که در دهههای گذشته در کشور اقدامات قابل قبولی در این زمینه از طریق احداث سدهای بزرگ، حفر چاهها و ایستگاههای پمپاژ صورت گرفته است، در بخش انتقال و توزیع ضمن کنترل تلفات در مسیر باید مدیریت تقاضا انجام بپذیرد و در بخش مصرف نیز بهترین راهکار مدیریت تقاضا جای مدیریت عرضه را در کشور بگیرد؛ به عبارتی مدیریت عرضه همیشه حلال مشکلات نیست. در دنیای امروزی برای مقابله با مشکلات کم آبی راهکارهای مدیریت تقاضا، مدیریت مصرف بهینه و ارتقای فرهنگ استفاده از آب مورد توجه بوده اما در کشور ما در برخی موارد هنوز سرمایهگذاریهای عظیم در راستای مدیریت سازهای و تامین آب است. این در حالی است که در ایران به ویژه استان همدان برای بالا بودن سرانه مصرف آب شرب، راندمان پایین آبیاری محصولات کشاورزی و همچنین الگوی کشت نامناسب، اقدامات سازهای و راهکارهای مدیریت عرضه نه تنها مشکلات بحران آب را به صورت پایه‌ای حل نمیکند بلکه در بسیاری از موارد سرمنشاء معضلات چالش‌های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی خواهد بود. بنابراین توجه به راهکارهای مدیریت تقاضا و مدیریت مصرف در وضعیت کنونی بهترین راهکار برای خارج شدن از موضع بحران آب در استان و کشور است.
منبع: مقاله آینده پژوهی در مدیریت منابع آب با نگاهی به خشکسالی و بحران آب استان همدان، علی وجدانی نوذر، کنگره بین المللی عمران، معماری و بازآفرینی کلان‌شهرها، ۱۳۹۸