بازی فضای مجازی با کودکان
همدان‌نامه بایدها و نبایدهای استفاده کودکان از فضای مجازی را بررسی می‌کند
همدان‌نامه: از زمان ورود فضای مجازی به زندگی ما، استفاده کودکان از آن چالش‌برانگیز بوده است، اما این شرایط از زمان شیوع کرونا که بچه‌ها مجبور شدند برای درس‌خواندن، سر در گوشی‌های تلفن همراه ببرند، بغرنج‌تر شد. والدین و مسئولان نگران آسیب‌های این فضا برای فرزندان این سرزمین هستند. کارشناسان در پرونده پیش رو به ما کمک کرده‌اند، تا موضوع را به صورت علمی مورد بررسی قرار دهیم.
*شنای ایمن کودکان در دریای بیکران «مجازی»
*انکار و ممنوعیت فضای مجازی سبب آسیب‌رسانی بیشتر به کودکان می‌شود
*آیدا شاکر
*روزنامه‌نگار
فرزندپروری در دنیای امروز بی‌شک بسیار دشوارتر از پیش شده است. گسترش روزافزون فضای مجازی به صورتی حقیقتی انکارنشدنی درآمده است که به صورت موازی با دنیای حقیقی در زندگی کودکان نقش اساسی داشته و والدین موظف هستند همان‌گونه که از کودکان خود در برابر خطرات دنیای حقیقی حفاظت می‌کنند، به صورت صحیح و اصولی از آنان در برابر خطرهای فضای مجازی نیز محافظت کنند. مسلما هیچ خانواده‌ای نمی‌تواند با انکار و ممنوعیت کامل دنیای مجازی از فرزندان خود در برابر این خطرات محاظفت به عمل آورد. دنیای مجازی امروزه به بخشی جدانشدنی از زندگی تمامی افراد در سرتاسر دنیا تبدیل شده است و همین امر مزایای بی‌شماری نیز با خود به همراه داشته است، بنابراین انکار و ممنوعیت آن تنها سبب آسیب‌رسانی بیشتر به کودکان می‌شود.
رویکرد ممنوعیت کامل فضای مجازی در میان مسئولان و قانون‌گذاران در کشور نیز سبب می‌شود افراد به‌خصوص کودکان از شیوه‌های دیگر به این فضا دسترسی پیدا کنند و میزان آسیب‌های اجتماعی نیز در این مسیر افزایش یابد، زیرا فیلترینگ‌ها و ممنوعیت‌های بی‌دلیل و غیرعلمی به جای نظارت صحیح و اصولی نه تنها قادر به ایجاد محدودیت در این فضا نیستند بلکه با از بین بردن شرایط گردش آزادانه اطلاعات صحیح و ارتباطات اصولی، مخاطرات آسیب‌های این فضا را به خصوص برای کودکان و نوجوانان بیشتر خواهند کرد.
افزایش کودکان مجرم در فضای مجازی
طی آماری که پلیس فتا در خصوص جرایم اینترنتی ارائه کرده است، میزان ارتکاب به جرم در فضای مجازی در میان کودکان رو به افزایش است. این امر لزوم ارائه راهکارهایی مناسب برای امنیت بیشتر این فضا برای کاربران را نشان می‌دهد اگرچه این به آن معنا نیست که با طرح‌های غیراصولی نظیر طرح صیانت از کاربران یا فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی می‌توان این امنیت را برقرار کرد، چراکه این طرح‌ها اگرچه به ظاهر در جهت حفظ امنیت مطرح می‌شوند، اما در ذات هیچ تفاوتی با ممنوعیت کامل فضای مجازی در راستای اختلال در گردش آزاد اطلاعات صحیح و ایجاد مشکل و اختلال در کسب و کارهای اینترنتی ندارند و نه تنها نمی‌توانند محدودیت ایجاد کنند، بلکه به بیشتر شدن آسیب‌های فضای مجازی نیز دامن می‌زنند. بنابراین برای افزایش امنیت و سلامت این فضا، تنها راه، استفاده از شیوه‌های علمی و کارشناسی‌شده توسط محققان، به نحوی کاملا صحیح و اصولی است تا از این راه جامعه مجازی نیز به خصوص برای کابران کودک ایمن شود و این همان راهی است که امروزه در سرتاسر دنیا برای حفاظت از کودکان و نوجوانان در دریای بیکران فضای مجازی بهره می‌برند.
۱۹ میلیون کاربر زیر ۱۸ سال
«مجتبی پهلوساری» دکترای روان‌شناسی تربیتی و مشاور حوزه کودکان، به اشاره به حضور و نقش فضای مجازی در زندگی کودکان نسل جدید، بیان می‌کند: اگرچه فضای مجازی پدیده چندان جدیدی در زندگی بشر در قرن حاضر نیست اما گستردگی این فضا در سال‌های اخیر به میزان زیادی افزایش یافته است، به نحوی که بنابر گزارش رئیس مرکز آموزش سواد و فضای مجازی در سال ۱۳۹۶، حدود ۱۹ میلیون کاربر زیر ۱۸ سال در ایران وجود دارد و این درحالی است که این رقم در سال جاری و در گزارش جدید این مرکز به ۲۵ میلیون نفر کاربر زیر ۱۸ سال رسیده است و از آن‌جایی که کاربران زیر ۱۸ سال کاربران «کودک» تلقی می‌شوند، این موضوع نشان‌دهنده رشد استفاده از فضای مجازی درمیان کابران کودک در ایران است، بنابراین رشد و گسترش فضای مجازی نه تنها در ایران بلکه در دنیا، یک واقعیت انکارنشدنی در فضای اجتماعی محسوب می‌شود که گریزی از آن نیست و طبیعتا نظام اقتصادی و اجتماعی در تمام دنیا امروزه بر پایه همین فضای مجازی شکل گرفته است و هیچ جامعه‌ای نیز توانایی مقاومت در برابر این جریان را نخواهد داشت.
وی با اشاره به مزایای این فضا برای جامعه به خصوص کودکان می‌گوید: فضای مجازی سبب تسهیل ارتباطات و رونق فضای اقتصادی جامعه می‌شود. همچنین این فضا با ایجاد بستری برای بیان آزاد دیدگاه‌ها و چرخش آزادانه اطلاعات و اخبار به گردش اطلاعات در دنیا کمک می‌کند. علاوه بر این‌ها بعد از گسترش ویروس کرونا و تعطیلی مراکز آموزشی، فضای مجازی کمک بزرگی به جلوگیری از آسیب جدی به تحصیل کودکان و همچنین سلامت روانی آنان ایفا کرد.
نگاه صفر و صد
پهلوساری در ادامه این موضوع می‌افزاید: در ایران، برخلاف سایر کشورهای جهان، نگاه صفر و صد به فضای مجازی وجود دارد. یعنی برخی افراد کاملا مخالف وجود این فضا و به خصوص حضور کودکان در آن هستند و عده‌ای نیز بدون هیچ اصولی آن را برای کودکان آزاد گذاشته‌اند که هردوی این رویکردها آسیب‌زا به حساب می‌آیند، زیرا همان‌طور که آزادی کامل کودکان به علت گستردگی اطلاعات در این فضا آسیب‌زاست، ممنوعیت کامل آن نیز زمینه را برای کسب اطلاعات به صورت مخفیانه فراهم کرده و مشکل‌آفرین خواهد بود. بنابراین به جای ممنوعیت کامل باید شرایط ایجاد نظارت‌های صحیح و اصولی بر اقدامات کودکان در فضا را فراهم سازیم. در کشورهای توسعه‌یافته نیز قوانین محکمی برای ورود کاربران کودک به فضای مجازی و استفاده از آن وجود دارد که این موضوع در راستای کم‌کردن مخاطرات این فضا برای این دسته کاربران به حساب می‌آید.
بایدها و نبایدها
این روان‌شناس تربیتی و مشاور حوزه کودکان، با ارائه توضیحاتی در این خصوص، اظهار می‌کند: هنگامی که شما می‌خواهید کودکی را اصطلاحا بزرگ کنید تا با مدیریت شما به رشد برسد، مسلما باید مواظب آسیب‌های متعددی که در محیط اجتماع برای او وجود دارد باشید و این خطرها را برای این کودک از بین ببرید. این موضوع به آن معنا نیست که محیط اجتماعی انسانی در ذات فضای بدی است، بلکه شما به عنوان والدین کودک آسیب‌های این محیط را برای او مدیریت می‌کنید، زیرا کودکان طبیعتا توان پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری صحیح را ندارند و ممکن است در این راه به خود و دیگران آسیب برسانند. در فضای مجازی نیز موضوع به همین منوال است. بسیار رخ می‌دهد که در این فضا کودکان تحت سوءاستفاده‌های متعددی قرار می‌گیرند و سلامت روان آنان در معرض هجمه اطلاعات مختلف به مخاطره می‌افتد که سلامت آن‌ها را تحت تأثیر قرار خواهد داد، بنابراین یک والد آگاه موظف است در درجه نخست برای استفاده فرزند خود از اینترنت یک حداقل سنی را در نظر بگیرد که برای مثال این حداقل سنی امروزه در کشورهایی نظیر اسپانیا پس از مطالعات پیمایشی متعددی که از انجام شد به ۱۶ سال رسیده است و من نیز با توجه به اطلاعات و تحقیقات تخصصی خود همین سن را پیشنهاد می‌کنم و در وهله دوم نیز پس از این‌که کودک به این فضا دسترسی پیدا کرد، به هیچ وجه نباید این اجازه را از سوی والدین داشته باشد که به صورت آزادانه به تمام این فضا دسترسی پیدا کند و به همین منظور نرم‌افزارهای مانیتورینگ و همچنین نرم‌افزارهای محدودکننده برخی سایت‌ها طراحی شده است که والدین به کمک آن‌ها می‌توانند نظارت اصولی بر فعالیت کودکانشان در این فضا داشته باشند.
وی می‌افزاید: در سطح کلان نیز باید قوانینی برای انتشاردهندگان مطالب و ارائه دهندگان سرویس‌های مختلف وضع شود که اطلاعات منتشر شده دارای یک سطح استاندارد امنیتی باشند که خوشبختانه به تازگی نرم‌افزارهای پرکاربرد فضای مجازی نظیر اینستاگرام و تلگرام قوانین خوبی در این زمینه وضع کرده و آن‌ها را خیلی دقیق اجرا می‌کنند.
نقش دولت در سلامت فضای مجازی
پهلوساری در ادامه با اشاره به نقش دولت در ایجاد سلامت فضای مجازی بیان می‌کند: مسئولان و قانون‌گذاران دولتی گاهی به جای این‌که بر لزوم نظارت‌های اصولی تأکید کنند، آن را به نحوی عنوان می‌کنند که گویی تمامی این فضا آسیب‌رسان و مشکل‌آفرین بوده و باید به کلی طرد شود، در حالی‌که باید به دنبال روش‌های اصولی در راستا بود. این نوع نگاه فرصت را از متخصصان امر برای طراحی روش‌های اصولی برای نظارت کارآمد و صحیح نیز می‌گیرد. همان‌طور که برای مثال هنگامی که نرم‌افزار تلگرام در ایران فیلتر شد، آمار استفاده از فیلترشکن توسط کودکان و بزرگسالان بسیار افزایش یافت که این موضوع اتفاقا سبب شد دسترسی به سایت‌های دیگر، که برای کودکان مناسب نبودند، نیز آسان شود. در حقیقت این نحوه محدودیت نه تنها در راستای سلامت این فضا عمل نکرد بلکه در عمل سبب ایجاد آسیب بیشتری به کودکان شد. بنابراین برخی مواقع محدودیت‌هایی که از سوی دولت اعمال می‌شود اگرچه با عنوان حفاظت از کاربران مطرح می‌شوند اما در عمل بیشتر در راستای کنترل گردش اطلاعات در فضای مجازی بوده و به همین دلیل نه تنها موفق نخواهند بود بلکه آسیب‌رسانی بیشتری نیز ایجاد خواهند کرد.
برخورد اصولی
پهلوساری معتقد است: به هرحال فضای مجازی در دنیای امروز تبدیل به فضایی شده است که مردم به آن نیاز دارند، بسیاری از افراد از راه این فضا امرار معاش می‌کنند و با یکدیگر ارتباط دارند و نمی‌توان با محدودیت‌های غیراصولی دسترسی به این فضا را برای مردم محدود کرد. این موضوعات اتفاق سبب می‌شود جامعه در زمینه نظارت اصولی نیز نگران شود و افراد از هر آن‌چه رنگ و بویی از محدودیت خواهد داشت، گریزان می‌شوند و این شامل دسترسی کودکان به فضای مجازی نیز می‌شود و در چنین شرایطی محدودیت‌های علمی برای دسترسی کودکان به فضای مجازی نیز به درستی انجام نمی‌پذیرد. بنابراین بهتر است قانون‌گذاران و مسئولان اگر برنامه‌هایی در راستای ایجاد محدودیت بر فضای مجازی دارند، اهداف آن را نیز مشخص کنند و در حوزه کودکان نیز با طراحی برنامه‌های اصولی مناسب این حوزه به کم شدن آسیب‌های فضای مجازی برای کودکان کمک کنند.
وی در ادامه می‌گوید: برای ایمن‌سازی این فضا به خصوص برای کودکان همچنین باید مطالعات دقیقی صورت بگیرد تا مشخص شود جرایم اینترنتی در چه حوزه‌ای هستند و برای هر حوزه مختص به همان زمینه راهکارهایی ارائه شود. در واقع نمی‌توان نسخه واحدی برای تمامی مشکلات مربوط به فضای مجازی ارائه کرد و باید با نگاهی دقیق به موضوعات برای هر بخش راهکارهای درستی ارائه شود.
نقش آموزش
این مشاور حوزه کودکان در انتها ضمن اشاره به نقش والدین در سلامت فضای مجازی برای کودکان تأکید می‌کند: خانواده‌ها و والدین باید دقت کنند که راهکارهایی وجود دارند که کودکانشان را از آسیب‌های این فضا دور نگاه دارند که در این راه می‌توانند ضمن مشاوره با متخصصان این امر و آگاهی از این راهکارها، این اصول را در زمینه دسترسی فرزندان به فضای مجازی به کارگیرند. همچنین از آن‌جایی که اطلاعات بسیاری از والدین در زمینه آی تی از فرزندانشان کمتر است ممکن است این موضوع سبب شود نتوانند نظارت دقیقی بر فعالیت‌های کودکانشان در این فضا داشته باشند که در این راستا نیز می‌توان با کسب اطلاعات در حوزه اینترنت از متخصصان فناوری اطلاعات، نظارت صحیح و اصولی بر اقدامات فرزندانشان در فضای مجازی داشته باشند. والدین در این مسیر باید با شجاعت برای فرزندانی که به سن مناسبی نرسیده‌اند، محدودیت‌های جدی برای دسترسی به فضای مجازی ایجاد کنند و بر اصول و قواعد خود پافشاری کنند. همچنین در سنینی که استفاده از این فضا منطقی و لازم است، آموزش‌هایی که برای حفاظت از فرزندانشان در دنیای مجازی داشته‌اند را ادامه دهند. پس از سنین ۱۸ سالگی نیز خانواده‌ها باید به جوان خود اعتماد داشته باشند و تلاش کنند که اگر فرد خطایی نیز در این زمینه مرتکب شد، با نگاهی یاری‌گر و تسهیل‌کننده پیش ببرند تا شاهد کمتر شدن آسیب‌های فضای مجازی و امنیت بیشتر آن برای تمامی کابران به خصوص کودکان باشیم.