بن بست شهرداری بافت
کشمکش‌ها بر سر راه‌اندازی شهرداری بافت تاریخی بی‌نتیجه مانده است
اگرچه از چند سال پیش، مدیران شهری و استانی از راه‌اندازی شهرداری بافت تاریخی با هدف مرمت، حفظ و احیای آن صحبت می‌کنند، اما هنوز نتوانسته‌اند درباره آن با هم به اتفاق نظر برسند. شهرداری منطقه جدید همدان واقع در بلوار بهادربیگی مستقر شده و مدیر و کارکنان آن مشخص شده، بدون این‌که شرح وظایف آن مشخص باشد. در پرونده این شماره، این چالش را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
*فرزانه:
*مطالعات اجتماعی بافت تاریخی مهم‌تر از مطالعات شهرسازی است
*حسین زندی
*روزنامه‌نگار
«فرهاد فرزانه» که قبلا مدیرکل میراث فرهنگی و راه و شهرسازی بوده و قبل از روی کار آمدن دولت سیزدهم، معاونت امور عمرانی استاندار را بر عهده داشت، علاوه بر سمت‌های اداری و سیاسی، مطالعات زیادی درباره تاریخ همدان و در ادامه بافت قدیمی این شهر انجام داده است. می‌خواهیم ببینیم نظر او درباره نحوه حفظ بافت تاریخی همدان چیست؟
تحلیل اهداف تشکیل شهرداری بافت
فرزانه با توجه به مطالعاتی که داشته در پاسخ به این سوال که برای تهیه نقشه بافت تاریخی همدان و تشکیل شهرداری بافت، چه چیزی را باید ملاک قرار داد، می‌گوید: به نظر من باید برای هر کاری هدفی مشخص کنیم و بعد برای رسیدن به آن هدف، از ابزاری که داریم، استفاده کنیم، بنابراین اول باید ببینیم هدف از تشکیل بافت تاریخی چیست. وقتی اهداف تعیین‌شده برای چنین کاری متفاوت باشد، اشکالاتی پیش می‌آید. شاید عده‌ای بر تشکیل شهرداری بافت تاریخی تمرکز کرده باشند و عده‌ای اهداف دیگری در راستای تحقق چارت شهرداری داشته باشند.
وی می‌افزاید: نمی‌خواهم وارد این بحث شوم که چرا در این زمینه، اهداف متفاوت است، اما می‌توانم این را بگویم که لازم است برای موجودیتی که به عنوان بافت تاریخی می‌خواهیم برای آن تصمیم بگیریم، از پیشینه تاریخی آن اطلاع داشته باشیم و آن را خوب بشناسیم و خوب درکش کنیم؛ مانند پزشکی که باید بیمار خود را خوب بفهمد تا بتواند او را درمان کند.
فرزانه تأکید می‌کند: بنابراین وقتی می‌گوئیم بافت تاریخی باید این یا آن باشد، نشان‌دهنده این است که هیچ مطالعه‌ای البته نه هیچ به معنای مطلق، در این زمینه نشده و برداشت‌های متفاوتی درباره آن وجود دارد. بنابراین به نظر من راه‌حل خیلی ساده است؛ تحلیلگران و کارشناسان باید موجودیت بافت تاریخی همدان را بشناسند تا بدانند چه برخوردی باید با آن داشته باشند. فرض کنیم خط این بافت تعیین شد، حالا باید چه کنیم؟ هدف ما چیست و در راستای این بافت چه چیزی از آن باقی مانده و چه چیزهایی را باید نگه داریم؟
تجربه تلخ جولان
معاون سابق امور عمرانی استاندار با نگاهی به گذشته، توضیح می‌دهد: یادم هست زمانی مدیران همدان می‌گفتند قصد داریم محله جولان را به عنوان بافت تاریخی حفظ کنیم، اما بعدها کم‌کم خانه‌ها را تخریب کردند و گفتند فقط شبکه معابر جولان به عنوان بافت تاریخی باقی بماند. شبکه معابر حفظ و به دنبال آن، به جای خانه‌های قدیمی، آپارتمان‌های بلند ساخته شد. آن وقت تازه مدیران متوجه شدند این آپارتمان‌ها در کنار کوچه‌ها و معابر قدیمی قرار گرفته‌اند و گفتند خب پس معابر را هم صاف کنیم، چهارراه بزنیم و مسیرهای جدید بسازیم. دقت داشته باشید از محله‌ای صحبت می‌کنم که اگر هیچ کاری با آن نمی‌کردیم، الان به عنوان یکی از ظرفیت‌های گردشگری همدان باقی مانده بود، اما حالا از تخریب آن به عنوان یکی از تجربه‌های خرابکارانه یاد می‌شود.
تاریخچه بافت تاریخی
به فرزانه می‌گویم با این تجربه تلخی که از جولان داریم، حالا با بافتی که ۱۰۰ اثر ثبت ملی‌شده و بیش از ۲۰۰ اثر واجد ارزش دارد، چه باید بکنیم تا آن تجربه تلخ تکرار نشود که پاسخ می‌دهد: هرودوت، پنج قرن قبل از میلاد اشاره می‌کند که تقریبا هفت قرن قبل از میلاد، همدان شهری بوده که به دستور دیااُکو با آن هفت حصار رنگارنگ خود شکل می‌گیرد که حصار طلایی آن در مرکز قرار داشته و ۱۰۰ خانه داشته و مقر حکومتی محسوب می‌شده و در نهایت دیوارهای سیاه و سفید که دیوارهای پایانی بوده‌اند، هسته مرکزی شهر همدان، شکل می‌گیرد. قبل از آن نیز مادها به عنوان قوم عشایر به همدان در رفت‌وآمد بوده‌اند و هر از چند گاهی در این منطقه خوش آب و هوا می‌نشسته‌اند و در نهایت تصمیم می‌گیرند در این هسته مرکزی حکومت یکجانشین تشکیل دهند. بعد از آن، خارج از این قلعه‌ها «رَبَض» یا مردم عادی بوده‌اند که زندگی معمولی داشته‌اند و حول و حوش این منطقه بازار، تپه مصلی و مناطق قدیمی از جمله مسجد جامع و هفت تا هشت محله قدیمی مستقر بوده‌اند.
وی می‌افزاید: همدان تا دوره صفویه خیلی گسترش پیدا نمی‌کند و بعد از اسلام آثاری مانند هگمتانه و حکومت‌هایی که نابود شده بودند، مانده بود و محله‌هایی مانند «فاطمیون» که حول و حوش بازار قرار داشته‌اند. بعد از صفویه، کم‌کم در زندیه و در ادامه در دوره قاجار، دوره جدید شهرسازی نوین همدان و آن‌چه که امروز ما به عنوان بافت تاریخی می‌شناسیم، شکل می‌گیرد. آقامحمدخان قاجار و سلسله‌اش به شدت مدیون خاندان «قراگوزلوها»ی همدان هستند. قراگوزلوها بعد از شکست کریم خان زند و اتفاقاتی که در کرمان می‌افتد و جنگ‌هایی که در جنوب کشور رخ می‌دهد، کم‌کم در اطراف شهر همدان به عنوان یک رده خرده‌مالکی یا رده میانی مالکیت (ارباب- رعیتی) شکل می‌دهند و فئودالیته معروف شورین- سنگستان- آبشینه، مقر آن‌ها می‌شود. البته این خاندان در قرخلر، لتگاه، نوبران، ملایر و حتی در فقیره نیز توسعه پیدا می‌کنند.
فرزانه با اشاره به این‌که خاندان قراگوزلو به نوعی جنگجو و نظامی بوده‌اند، تشریح می‌کند: این خاندان در دوران قاجار کم‌کم وارد مناصب حکومتی می‌شوند که در دوره پهلوی هم ادامه دارد و با مالک‌شدن، شهر جدید همدان را شکل می‌دهند. خیلی از راسته‌های بازار همدان مانند حاج صفرخان و خیلی از قلعه‌ها و بناهای قدیمی در این دوره ساخته می‌شود. یک نکته جالب این‌که سال ۱۳۰۷ هجری خورشیدی، اعضای انجمن شهر همدان با این دلیل که همدان خیلی نامنظم است و کوچه‌های تنگ و باریک دارد، تصمیم به خیابان‌کشی در آن می‌گیرند و برخلاف آن‌چه خیلی‌ها فکر می‌کنند نه بین النهرین یا بوعلی که احداث خیابان از قلعه کهنه (قدس) و در امتداد آن پاستور فعلی، پل بوعلی، محله توت قمی‌ها، محله حاجی و درنهایت دروازه شورین به عنوان اولین خیابان همدان را تصویب می‌کند. «کارل فریش» و همکارش که آن زمان برای ساخت جاده همدان- قزوین در همدان مستقر بوده‌اند، برای اجرای طرح انجمن شهر، نقشه ترسیم می‌کنند که همزمان با ورود پهلوی اول به همدان می‌شود؛ همدان در دوران پهلوی به همراه تهران نخستین شهری بود که برای آن نقشه خیابان‌کشی تهیه شده بود.
چمن‌ها
معاون سابق امور عمرانی استاندار با بیان این‌که شاید لازم باشد کمی عقب‌تر برگردم، ادامه می‌دهد: قبل از این، همدان از یک سری خرده فضاها مانند مساجد، حمام‌ها، پل‌ها، چمن‌ها، معابر، کلیساها، قنات‌ها، باغ‌ها و باغچه‌ها، سراها، و کاروانسراها، مدارس قدیمی و تپه‌های تاریخی تشکیل شده بوده و نخستین کمربندی همدان مربوط به خیابان پذیرایی (طالقانی فعلی) یا همان جاده «شوسه» بوده است. بعدها این خیابان به علت باغ‌هایی که داشته عنوان پذیرایی می‌گیرد که یکی از باغ‌های معروف آن «باغچه آیوسف» بوده که حول و حوش دبیرستان تاریخی ابن‌سینا بوده و دارالحکومه همدان نیز حوالی آن قرار داشته است. پس یکی از نشانه‌های ما خیابان پذیرایی است که مشخص می‌کند بعد از این‌که شهر همدان با ده دروازه قدیمی، از بافت دوره هگمتانه خارج می‌شود و حصارهای دوره صفویه شکسته شده و کم‌کم شهر باز می‌شود و محلات قدیمی آن از ۴ محله به ۴۰ چمن تبدیل می‌شود که در بافت مرکزی قرار داشته‌اند. بالاترین محله همدان در اواخر دوره قاجار «کلپا» بوده و آخرین خانه مدرسه «صالحان» بوده است.
فرزانه با تأکید بر این‌که نخستین عکس هوایی همدان در سال ۱۳۳۵ گرفته شده و به همین دلیل بر نقشه این سال برای تعیین بافت تاریخی تأکید می‌شود، توضیح می‌دهد: بعد از اجرای طرح خیابان‌کشی در سال ۱۳۱۰، بعضی از خیابان‌های اصلی شش‌گانه از مرکز محلات (چمن)های همدان عبور می‌کنند، با این وجود محلات هویت خود را نگه می‌دارند. تا دو دهه پیش در خیابان بوعلی تعداد مغازه‌های تجاری خیلی کم بود و وقتی مرکز محلات متلاشی شدند، مغازه‌ها نیز در جداره‌ها قرار گرفتند. در ادامه محلاتی مانند کبابیان، کلپا و حاجی استخوان‌بندی بافت قدیم همدان را شکل دادند.
معادله چندمجهولی
می‌پرسم چگونه می‌توان بافت تاریخی همدان بر اساس نقشه سال ۱۳۳۵ را حفظ کرد تا هم بافت تاریخی بماند و هم ساختار شهری حفظ شود که معاون سابق عمرانی استاندار می‌گوید: کار کمی سخت شده است چون از آن موجودیتی که گفتم فقط تک‌مضراب‌هایی باقی مانده، به ویژه بعد از اجرای طرح تفصیلی سال ۱۳۸۵ که خیلی از معابر همدان تعریض شدند. باید به این موضوع فکر کرد که چگونه می‌توان معابری که ۸۰ درصد آن تعریض شده را به عنوان بافت تاریخی حفظ کرد؟
فرزانه تأکید می‌کند: به صحبت‌های اولم مبنی بر تعیین هدف برمی‌گردم و این‌که باید ببینیم آیا قصد داریم کوچه‌های تنگ تعریض‌شده را نگه داریم یا یک تعریف کاربری برای محیط زندگی در بافت مرکزی بکنیم و آن را هم شب و هم روز زنده نگه داریم یا می‌خواهیم کاری کنیم که همین چند نفری که هویت محلات قدیمی هستند به دلیل این‌که نمی‌توانند خانه‌های خود را به آپارتمان تبدیل کنند، هم از آن‌ها کوچ کنند و این محلات به متروکه تبدیل شوند؟ این یک معادله چندمجهولی است، اما برای حفظ بافت تاریخی باید مردم را به مشارکت دعوت کنیم تا بدانند، می‌توانند دارایی‌های خود در این مناطق را بیشتر کنند. اگر این اتفاق نیفتد، طرح با شکست مواجه خواهد شد. باید از مردم نظر خواست، بنابراین انجام مطالعات اجتماعی این طرح مهم‌تر از مطالعات شهرسازی آن است. اگر مطالعات اجتماعی خوبی انجام شود، ضوابط شهرسازی خوبی هم برای آن پیدا خواهد شد.