*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی محیط‌زیست
در روزهای میانی امرداد سال جاری، اتفاق عجیبی افتاد، که تعجب همگان را برانگیخت. پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین، دچار بی‌آبی شده است. اگرچه این بحران کاملا قابل پیش‌بینی بود، اما چشم مدیران به آسمان دوخته شده بود، تا بلکه به شکل معجزه‌آسایی از این بحران بیرون بیایند. سیل و بارش‌های سامانه مونسون، آورده چشمگیری برای همدان نداشت تا بحران آب در همدان وارد مرحله جدیدی شود. مرحله‌ای که تا الان تجربه‌ای به مانند و شدت آن را نداشته‌ایم. قطعی‌های ۲۰ ساعته و بیشتر در مناطقی از شهر، آب گل‌آلود آلوده، شهروندان همدانی را کلافه کرده است.
نکته جالب این‌جاست، یک دهم آب الوند برای آب شرب کل استان همدان کافی است. میانگین بارش استان همدان ۳۳۰ میلی‌متر است، میانگین بارش در ایران ۲۳۰ میلی‌متر است. آمار رسمی می‌گویند مجموع برداشت از آب‌های زیرزمینی ۳/۲ میلیارد متر مکعب آب برداشت است و سوال این‌جاست چرا ما برای تأمین ۴۰ میلیون مترمکعب آب برای استفاده شرب شهری مانده‌ایم؟ این عدد و رقم‌ها با عقل جور درنمی‌آید. همدان باید جز آخرین استان‌های بی‌آب باشد، این موضوع آزاردهنده است. چنان که هم‌اکنون یزد و اصفهان و همه استان‌های کویری هیچ مشکلی در تأمین آب شرب خود ندارند.
بی آبی امروز همدان، حاصل نیم قرن، نابخردی‌های پیش‌پذیر، حکمرانی غلط آب و چنبره مافیای آب بر این منطقه خوش آب و هوای کشور است. در منابع تاریخی متعددی، همدان به شهر هزار چشمه شهرت داشته است. پدربزرگان ما تعریف می‌کنند که سطح ایستایی آب حتی در مناطقی سه یا چهار متری زمین بوده، با کمی کندن به آب می‌رسیدند. چه بر سر این باغ شهر تاریخی آورده‌ایم؟ باغ‌شهری که در ۸۰ سال گذشته، ۹۰ درصد فضای خود را از دست داده و اکنون به بیان شبیه است تا باغ شهر!
در مقاله معتبر «هم‌‌بست آب زیرزمینی-انرژی- غذا در بخش کشاورزی ایران: پیامدهای محتمل برای امنیت آبی» نوشته «آتنا میرزایی» در سال ۲۰۱۹، ذکر شده که استان همدان ۹۰ درصد، برداشت سالانه از منابع آب زیرزمینی دارد و در رتبه نخست کشور از این حیث است. در این پژوهش، متوسط سالانه میانگین تغییر سطح آب زیرزمینی در هر استان طی سال‌های ۲۰۱۶-۲۰۰۹ برآورد شده است که استان همدان با افت متوسط سالانه ۹۵ سانتی متر، بازهم مقام نخست را داشته است. این آمارها زنگ خطر یک بحران هولناک بوده‌اند، اما آیا در موضوع آب همدان، مسئله پژوهش جایگاهی دارد؟
نبود تفکر سیستمی، وجود تفکرات سنتی، نبود روش‌های نوین و به روز علم دنیا، ورشکستگی آبی را در همدان به وجود آورده است. الگوی کشت استان همدان دهه‌های مکرر غلط بوده و هست. همین سال‌های اخیر (دو سه سال اخیر) بازهم بارها شاهد رها شدن صدها تن محصولات پرآب‌بر، هندوانه و گوجه‌فرنگی در زمین‌های اسدآباد و جاهای مختلف استان بوده‌ایم، اما اقدام پیشگیرانه‌ای در کار نبوده است. مشکل بی‌آبی همدان، تبدیل به سرطان بدخیمی شده است، مسکن‌ها، چاه‌های روستاهای اطراف شفادهنده نیستند. توسعه همدان ناپایدار بوده است. کشاورزی و صنعت از متهمان رده اول بی‌آبی امروز هستند. ۹۵ درصد آب همدان در کشاورزی مصرف می‌شود. شاید چیزی حدود یک درصد یا دو درصد سهم، مصرف خانگی باشد. چگونه به مردم آدرس غلط می‌دهیم؟ و می‌گوییم زیر دوش آواز خواندن شما باعث وضع امروز است! اگرچه تفکر صرفه‌جویی حیاتی است و باید در همه عرصه‌ها نهادینه شود، اما مسئله نوع توسعه در همدان است که از دهه‌های پیش به مانند هیولایی محیط زیست بکر و آب روان همدان را بلعیده است. رانت و قدرت، موجبات اجرایی‌نشدن آمایش سرزمین در همدان بوده‌اند. اگر برنامه آمایش سرزمین در همدان به خوبی اجرا می‌شد، امروز نیازمند انتقال آب از تالوار و جاهای دیگر نبودیم. انتقال آبی که خودش طبعات اکولوژیکی فراوان دارد. ضمن آن‌که طبق مطالعات رسمی و معتبر آرسنیک آب تالوار ۱۴ برابر حد مجاز است و مسئولان شرکت آب منطقه‌ای می‌گویند این آب نیترات ندارد! عجب مغالطه عجیبی! ضمن این‌که گفته شده تصفیه‌خانه پیشرفته‌ای نیز در دست احداث است. هر چقدر از منظر مدیریت پروژه به آن نگاه می‌کنم، ما سرعت و تکنولوژی کشورهای پیشرفته را برای ساخت سریع چنین پروژه‌هایی نداریم و زمان زیادی برای آن نیاز است. گفته می‌شود سه هفته دیگر آب تالوار به همدان می‌رسد، اما آیا طرحی که ۱۷ سال به ثمر نرسیده، در سه هفته به شکل معجزه آسایی به نتیجه می‌رسد؟ چرا در سال اخیر و پیش‌بینی نسبت به کاهش بارش تسریع صورت نگرفته است؟
شاید هفته بعد یک بارش داشته باشیم یا به روش‌های دیگری، مسئله حل شود. فرماندار می‌گوید ۱۲ روز دیگر مسئله حل می‌شود. حتی اگر چنین باشد، نباید این روزهای سخت را فراموش نکنیم و باید از آن عبرت بگیریم. تا مدل توسعه استان همدان در سطح کلان، میانی و خرد اصلاح نشود، مشکلات محیط زیست همدان حل نخواهند شد. عملکرد جزیره‌ای سازمان‌ها، خروجی مطلوبی دربرنخواهد داشت. جهاد کشاورزی، اداره محیط زیست و وزارت نیرو (شرکت آب منطقه‌ای) باید یک برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه داشته باشند. امروز روز همدان، روزی که همدان همچنان آب ندارد، همان‌طور که توسعه پایدار و محیط زیست مطلوب ندارد! امید است عزم جدی برای ایجاد زیرساخت‌های توسعه پایدار در همدان به وجود آید. هر گاه به توسعه پایدار رسیدیم، نه مشکل آب خواهیم داشت، نه اشتغال نه تورم نه محیط زیست، نه طلاق و نه دیگر مسائل اجتماعی و اقتصادی.
در پایان سوالات بسیاری در بی‌آبی همدان وجود دارد، که پاسخ به آن‌ها به روشن‌شدن ابعاد مختلف مسئله کمک می‌کند:
۱- چگونه استان پرآبی مانند همدان، نتواسنته حوزه‌های آبی درون استانی را مدیریت کند که نیازمند آب از خارج استان شده است؟ صنایع پرآب‌بری مانند نیروگاه شهید مفتح چه توجیهی در استان همدان دارند؟ نیروگاهی که بخشی از برق استان‌های دیگر را تأمین می‌کند، آن هم به قیمت خشک کردن چند دشت حاصلخیر استان.
۲- جهاد کشاورزی، الگوی کشت استان را بر چه مبنایی تدوین کرده است؟ بر چه اساسی در همدان محصولات غیر استراتژیک، پرآب‌بر کشت می‌شوند؟ چرا این محصولات خرید تضمینی ندارند و روی زمین رها می‌شوند؟ چرا یونجه همدان به امارات صادرات می‌شود؟ آیا برآوردی از آب مجازی محصولات کشاورزی همدان شده است؟
۳- متهمان ورشکستگی آبی همدان چه سازمان‌ها و اداراتی و چه کسانی با چه وزنی هستند؟ چرا کمیته‌ای برای تعیین آن تشکیل نمی‌شود؟ برنامه‌ای برای پرونده بررسی مقصران و ترک فعل مدیران تنظیم شده است؟
۴- تأمین آب برای استان همدان چه هزینه و تخریبی در بلند مدت برای استان‌های کردستان و زنجان و خود همدان دارد؟
۵- در محیط زیست عدم قطعیت‌ها بالاست. بر چه مبنا و استدلالی مسئولان انتقال آب از تالوار را برای حداقل دو دهه آینده «پایدار» می‌دانند؟ مبنای این گزاره «تأمین آب پایدار»، چیست؟ تعریف مسئولان از آب پایدار چیست؟
۶- چرا برنامه تدوین‌شده توسط شرکت آب و فاضلاب همدان مبنی بر قطعی دو ساعته در روز از فصل بهار، اجرا نشده است تا الان شاهد قطعی ۲۰ ساعته و بیشتر باشیم؟ چه ارگان بالا دستی این برنامه مهندسی را وتو کرده؟ مبنا چه بوده است؟
۷- مدیران مرتبط با مسئله آب همدان، چقدر با مفاهیم برنامه‌ریزی، پیش‌بینی، پدافند غیرعامل و آینده‌پژوهی آشنایی دارند و چقدر برای آن‌ها طرح داشته‌اند؟
۸- چگونه شهر اول تاب آور ایران (به نقل از شهرداری و شورای شهر)، آن‌قدر در برابر مسئله بی‌آبی تاب‌آوری پایین و آسیب‌پذیری بالایی داشته است؟
۹- چرا از متخصصان، نخبگان و کارشناسان برای خرد جمعی و ارائه راه‌حل‌های کوتاه، میان و بلندمدت دعوت نمی‌شوند؟ و همایش‌های واقعی با خروجی‌های مستدل را شاهد نیستیم.
۱۰- چرا با مافیای آب که امنیت ملی را به خطر انداخته، برخورد قاطعی نمی‌شود؟ چرا همچنان مافیای آب در همدان چراغ سبز می‌گیرد؟
۱۱- چرا همدان باید به یک منبع آبی وابسته باشد. چرا فقط باید به سد اکباتان وابسته باشد؟ اگر این منبع آلوده یا خشک شود، تکلیف چیست؟ شهری که به دنبال کلانشهر شدن است و در تأمین آب خام شهری خود مانده، چرا و چگونه می‌خواهد منابع آبی جدید تأمین کند؟