*سام دفتری
*مترجم و پژوهشگر علوم زمین
حتماً گرم‌شدن همدان را در این سال‌های اخیر تجربه کرده‌اید. هیچ فکر کردید که علت چیست؟ اگر به چند سال پیش برگردیم الان باید حداقل یک متر برف در تمام شهر نشسته و مانده بود، اما دریغ از یک باران. چرا؟ آیا تغییر آب و هوا جدی است؟ می‌توان گفت بله. می‌دانیم زمین در کل در حال گرم‌تر شدن پیش می‌رود. این ثابت شده است.
چرا این چند سال اخیر وضعیت تغییر کرده؟ چون همه ما دانسته و ندانسته گازهایی را در سطح زمین تولید و منتشر می‌کنیم که جایی نمی‌روند. همان بالا باقی می‌مانند. چه مدت می‌مانند؟ هزاران سال…
از چه موقع شروع به تولید این گازها کردیم؟ بعد از انقلاب صنعتی، حدود ۱۵۰ سال پیش. از زمانی که صنایع در جهان شکل گرفتند و به‌سرعت توسعه یافتند. از یک‌طرف، افزایش جمعیت و گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی و راحت زندگی کردن، نیاز مردم جهان را به کالاها و مواد غذایی صنعتی بسیار افزایش داد که تمام این‌ها به منابع مواد اولیه و کارخانجات مختلف نیاز داشتند و از طرف دیگر، حمل و نقل و رساندن این مواد اولیه و کالاهای تولید‌شده به نقاطی که باید مورد مصرف قرار بگیرند، همگی تشنه سیری ناپذیر یک چیز بودند؛ انرژی…
در رأس تمام این‌ها، تولید برق و پس از آن سوخت مصرفی وسایل نقلیه و کارخانجات یعنی همان سوخت‌های فسیلی، عوامل عمده تولید‌کننده همان گازهای مضر هستند. البته در نهایت، تقریباً به یک مورد می‌رسیم چون در جهان بیش از ۷۵ درصد برق هم توسط سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود و در ایران ۹۵ درصد تولید برق به سوخت‌های فسیلی اختصاص دارد.
مشکل این سوخت‌ها در چیست؟ چرا نباید از آن‌ها استفاده کنیم؟ مشکل آن‌جاست که سوزاندن این سوخت‌ها، چه برای تولید برق در نیروگاه‌ها و چه در موتور وسایل حمل و نقل، یک فرآورده جانبی دارد که ما نمی‌خواهیم؛ گاز دی‌اکسید کربن که همه ما در بازدم از ریه‌ها خارج می‌کنیم. هر مقدار از سوخت فسیلی که سوزانده می‌شود تا انرژی درونی‌اش به توسط دستگاه‌های ما جذب شود، مقدار مشخصی دی‌اکسید کربن تولید می‌کند که از دودکش منازل و کارخانه‌ها و اگزوز ماشین‌ها خارج می‌شود. این گاز کجا می‌رود؟ در اتمسفر یا همان هوا کره می‌ماند و مسائل بسیاری را برای زمین و موجودات ساکن آن رقم می‌زند و پرسش اصلی، CO2 چه مشکلی ایجاد می‌کند که این قدر اهمیت دارد؟
در یک کلام، اثر گلخانه‌ای
این دیگر چیست؟ همه ما اثر گلخانه‌ای را وقتی که ماشین خود را زیر آفتاب پارک کرده‌ایم دیده‌ایم. داخل ماشین خیلی گرم‌تر از بیرون می‌شود. به همین سادگی… شیشه پنجره، اجازه ورود نور خورشید و در اصل، انرژی خورشید به داخل را می‌دهد اما نمی‌گذارد آن انرژی‌ای که به داخل ماشین وارد شده از آن خارج شود. به همین دلیل، انرژی خورشید در داخل ماشین حبس می شود و فضای داخل گرم‌تر از بیرون می‌شود. همین اتفاق هم برای زمین می‌افتد. گازهای گلخانه‌ای و در رأس آن‌ها دی‌اکسید کربن، کار همان شیشه پنجره را انجام می‌دهند و زمانی که نور خورشید به زمین می‌رسد، بازتاب آن نمی‌تواند از جو خارج شود و انرژی گرمایی آن توسط گازهای گلخانه‌ای به دام می‌افتد. گلخانه هم دقیقاً همین کار را می‌کند. آن‌همه شیشه و پلاستیک که در سقف گلخانه‌ها مصرف می شود باعث گرم شدن داخل آن می‌شود. و دقیقاً همین داستان برای کره زمین هم اتفاق افتاده است. مثل داخل گلخانه‌ها با ضخیم‌تر شدن آن سقف بزرگ، زمین هم در حال گرم‌تر و گرم‌تر شدن است.
مشکل اصلی پیدا شده است. انتشار بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای. چاره چیست؟ کنترل و مهار انتشار این گازها، و در چشم‌اندازی دورتر، حذف گازهای موجود از اتمسفر که قرار است هزاران سال در آن‌جا باقی بمانند. مقدار این گازها چه‌قدر است؟ در هر سال چه مقدار دی اکسید کربن یا اگر به اختصار بگوئیم، کربن به اتمسفر اضافه می‌شود؟ در سطح جهانی، حدود ۵۱ میلیارد تن در سال. در ایران؟ سالانه حدود ۶۰۰ میلیون تن و متأسفانه ایران جزو ده کشور اول تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در جهان است.
به این ترتیب، ترازویی برای انتشار کربن به وجود آمد و رد پای کربن نام گرفت. به این معنی که در تمام فعالیت‌های ما و کالاها و خوراکی که مصرف می‌کنیم، رد پایی از کربن وجود دارد که قابل محاسبه است. از تولید برقی که برای آن کالا یا خوراک صرف شده است تا مواد اولیه و کودها و بسته‌بندی و حمل و نقل همگی مقداری کربن منتشر کرده‌اند تا در نهایت آن محصول به‌دست من و شما رسیده است. حتی پسماندی که بعد از مصرف ما هم مسیر پیچیده‌ای را طی می کند، به انتشار کربن ادامه می‌دهد.
می‌توان از مقدار آن مطلع شد، آن را کنترل کرد و حتی برای جبران آن مقدار از رد پای کربن، برنامه‌هایی موجود است که در سال‌های آتی به یکی از بزرگ‌ترین کسب و کارها بدل می‌شود. مثلاً اگر بخاری یا سیستم گرمایشی را چند درجه کمتر کنیم، با کاهش مصرف سوخت یک گام مثبت در این زمینه برداشته‌ایم. یا کاری که قدیم‌الایام هم مرسوم بود، استفاده دوباره از ظروف، پوشاک، کالاها و مانند این که در واقع با حذف انتشار در مراحل تولید تا رسیدن به در منزل ما، سهم بزرگی در کاهش انتشار کربن داشته‌ایم. موارد از این دست بسیار هستند که علاوه بر کاهش رد پای کربن، به اقتصاد شهر و خانواده هم کمک شایان توجهی می‌کند.
این‌جاست که می‌توان تفاوتی فاحش ایجاد کرد و به‌عنوان یک شهر پایلوت، گامی برای کاهش رد پای کربن برداشت. این می‌تواند آغازگر حرکتی نو در همدان باشد. شهری که نشان داده است در مسیر پرپیچ و خم تاریخی هزاران ساله، همواره تمدن و شهرنشینی را در دل خود جای داده است و اکنون وقت آن است که برای سایر شهرهای ایران عزیزمان، سرمشق و الگو قرار گیرد. می‌دانید که مبارزه با گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، به مهم‌ترین مسائل روز در جهان تبدیل شده است و دیری نمی‌گذرد که قوانین و محدودیت‌های جهانی برای مقابله با آن وضع شود. مسئولین دوراندیش ما می‌توانند این گزینه را هم اکنون روی میز قرار دهند و با گسترش فرهنگ مصرف صحیح و ارائه الگوهای مناسب، هم به اقتصاد شهر و خانواده کمک شایان توجهی کنند و هم در یک حرکت جهانی سهیم باشند. این یک حرکت دو سر سود است.
چه‌طور این کار صورت می‌گیرد؟ ابتدا از شخص و خانواده و آگاهی از دانستنی‌های لازم شروع می‌شود و سپس مسئولان برای تشکیل یک شهر سبز دست به کار می شوند، با برنامه‌ریزی‌های علمی و اصولی که به شکر خدا در همدان، فرهیختگان و صاحب نظران برجسته‌ای هم در این زمینه می‌توان یافت. اگر بحث هزینه را می‌خواهید پیش بکشید، باید بگویم در مراحل اولیه که شاید زمان بر هم باشد غیر از برنامه‌ریزی و مطالعات اولیه و در نهایت طراحی یک سیستم شهری، هزینه‌ای متحمل شهر و شهروندان نخواهد بود. در مراحل بعدی ممکن است برخی زیرساخت‌ها مورد نیاز باشند که آن هم عملی است چون بیشتر آن‌ها را از قبل داریم. شاید بتوان باز هم نام همدان را به عنوان یکی از نقاط آغاز شهرنشینی متمدن، و این‌بار شهرنشینی سبز، بر سر زبان‌ها انداخت.