سرنوشت تلخ کتابخانه صد ساله آرامگاه بوعلی

*فاطمه کاظمی

*خبرنگار

تابستان سال ۱۳۹۷ بود که به دستور «محمدناصر نیکبخت» استاندار وقت همدان، کتابخانه آرامگاه بوعلی به صورت شبانه تخلیه شد و کارکنان بنیاد بوعلی بساطشان را در محل کتابخانه پهن کردند و در آن‌جا جای‌گیر شدند. در نامه محمدناصر نیکبخت به علی‌اصغر مونسان آمده بود: «همانگونه که استحضار دارید یکی از اهداف بنیاد بین‌المللی بوعلی‌، معرفی بیشتر و ارتقای جایگاه علمی و شخصیتی بوعلی‌سینا دانشمند مشهور ایرانی است که در این راستا و در جهت ارائه دستاوردهای بنیاد و فعالیت هرچه مطلوب‌تر نیاز به مکانی مناسب در محل آرامگاه بوعلی‌سینا می‌باشد. لذا با توجه به تقاضای بنیاد مذکور خواهشمند است دستور فرمایید بررسی و مساعدت لازم در این خصوص صورت پذیرد».

همین چند خط کوتاه سوالات زیادی در ذهن اهل فرهنگ و دوستداران میراث فرهنگی این شهر ایجاد می‌کرد، مثلا این‌که یک بنیاد غیردولتی که سالانه بودجه کلانی دریافت می‌کند، چرا باید از تهیه مکانی مناسب عاجز باشد؟ اصلا چرا حالا که مسئولان بنیاد نتوانسته‌اند اختلافات خود را با مالک ساختمان قبلی حل کنند، چرا بهای آن را باید آرامگاه بوعلی‌سینا بپردازد؟ علاوه بر این اگر استاندار خیلی به فعالیت‌های این بنیاد علاقمند است و دوست دارد به آن کمک کند، چرا ساختمان مجزایی در اختیار آن‌ها قرار نداد و از آرامگاه بوعلی سینا مایه گذاشت؟

تا آن زمان بنیاد بوعلی در طبقه فوقانی خانه تاریخی عبادی واقع در خیابان پاستور همدان قرار داشت، اما برخی مسئولان آن نام بوعلی را بهانه قرار دادند و گفتند هیچ نهادی محق‌تر و سزاوارتر از این بنیاد نیست که متولی‌گری آرامگاه بوعلی را بر عهده بگیرد.

همان زمان روزنامه همشهری با انتشار گزارشی نسبت به این موضوع اعتراض کرد و خواستار توقف آن شد و مسئولان در آن گزارش اطمینان دادند که اتفاقی برای آرامگاه بوعلی سینا نخواهد افتاد، هرچند بنیاد بوعلی در پاسخ به گزارش همشهری صرفا به ارائه گزارش عملکرد خود پرداخت، عملکردی که واقعی‌بودن آن زیر سوال است.

اعتراض فعالان مدنی، باستان‌شناسان و هنرمندان به این اقدام استاندار وقت و مسئولان این بنیاد و در پی آن انتشار نامه درخواست استاندار از ریاست سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری باعث شد «پروانه سلحشوری» رئیس وقت کمیسیون میراث فرهنگی مجلس نیز وارد ماجرا شده و با نوشتن نامه‌ای از «علی اصغر مونسان» رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور بخواهد جلوی واگذاری آرامگاه بوعلی به بنیاد بوعلی را بگیرد. پس از آن بود که هم استاندار از خواست خود یک پله پائین‌تر آمد و گفت موضوع واگذاری آرامگاه در کار نبوده و کارکنان بنیاد به صورت موقت در این محل هستند و هم مسئولان بنیاد و مدیران میراث فرهنگی نیز بر موقتی بودن استقرار این بنیاد در آرامگاه بوعلی تأکید کردند.

حالا از آن زمان ۵ سال می‌گذرد و هنوز این مشکل موقتی حل نشده و کتاب‌های ارزشمند و بی‌تکرار کتابخانه آرامگاه بوعلی اینور و آنور سرگردان هستند تا کی بنیاد بوعلی در ساختمان خود مستقر شود و این کتاب‌ها به جای اصلی خود برگردند و هویت اصلی خود را بازیابند؟

از قرائت‌خانه تا آرامگاه

کارشناس- مسئول مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی که ۲۶ سال است در این کتابخانه فعالیت می‌کند، درباره پیشینه کتابخانه آرامگاه بوعلی سینا می‌گوید: قبل از این‌که درباره تاریخچه کتابخانه‌های همدان مطالعه کنم، تصورم بر این بود که سابقه کتابخانه آرامگاه بوعلی به سال ۱۳۳۰ برمی‌گردد که انجمن آثار ملی، همزمان با ساخت آرامگاه بوعلی توسط زنده‌یاد «هوشنگ سیحون»، قسمتی از آن را برای کتابخانه طراحی می‌شود و نخستین کتابخانه عمومی شهر همدان در این مکان برقرار می‌شود.

«مولود ولدی» ادامه می‌دهد: اما با مطالعه‌ای که درباره تاریخچه کتابخانه‌های همدان داشتم، اسنادی پیدا کردم که نشان می‌داد در اواخر دوره قاجاریه، توسط «فریدالدوله گلگون» کتابخانه‌ای با اهدای کتابخانه شخصی وی تأسیس می‌شود که طی آن ۶۵۰ جلد کتاب و نسخه خطی در این مجموعه گردآوری می‌شود که شامل موضوعات مختلفی هم می‌شد و البته بیشتر این کتاب‌ها با دانش و علوم ابن سینا سنخیت داشته است.

وی توضیح می‌دهد: بعد از این‌که ساختمان «نگار خاتون» که در دوره قاجار ساخته شده بود و به «قرائت‌خانه بوعلی» مشهور بوده، تخریب می‌شود، این کتاب‌ها در سال ۱۳۳۰ به آرامگاه بوعلی منتقل می‌شود. من کتاب‌هایی در این مجموعه پیدا کرده‌ام که مهر قرائت‌خانه بوعلی را روی خود داشته‌اند. بعد از آن از خیلی از ناشران داخل و خارج از کشور و خیلی از علاقمندان، کتاب‌ها و کتابخانه‌های شخصی به این کتابخانه اهدا می‌شود و حدود ۴ هزار و ۵۰۰ جلد کتاب در این کتابخانه جای می‌گیرد و سی نسخه خطی و ۷۰ جلد چاپ سنگی به آن مجموعه اضافه می‌شود.

نخستین کتابدار

ولدی درباره کتابدارانی که این مجموعه را مدیریت کرده‌اند، می‌گوید: نخستین کتابدار این مجموعه شخصی به نام «محسن بینا» بوده که فلسفه می‌دانسته و زمانی که «علی اصغر حکمت» وزیر فرهنگ و هنر وقت دستور معرفی یک کتابدار برای این مجموعه می‌دهد، تأکید می‌کند که وی باید حداقل به دو زبان مسلط باشد و محسن بینا بر زبان‌های عربی و فرانسه مسلط بوده است، این سمت را بر عهده می‌گیرد.

سرنوشت کتاب‌ها و کتابخانه

کارشناس- مسئول مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی درباره ادامه فعالیت این کتابخانه توضیح می‌دهد: تا اوایل انقلاب، کتابخانه دایر بوده و بعد از انقلاب تا سال ۱۳۸۲ تعطیل می‌شود و در این سال توسط میراث فرهنگی بازگشایی می‌شود. یک سری از کتاب‌های آن که اغلب درسی بوده و پوسیده بودند، از رده خارج می‌شوند و این کتابخانه تا سال ۱۳۹۷ به فعالیت خود ادامه می‌داد، اما از آن‌جایی که بنیاد بوعلی مشکل جا داشت، با تصمیم استاندار وقت، کتابخانه بوعلی تخلیه و به ساختمان عبادی منتقل شد تا بنیاد در آن مستقر شود. مدت طولانی این کتاب‌ها در کارتن موز و تعدادی از آن‌ها در اتاق‌ها نگهداری می‌شد.

ولدی می‌افزاید: با پیگیری‌های مکرر، قرار شد اهم کتاب‌ها دوباره به کتابخانه بوعلی عودت داده و در ویترین‌ها چیده شود و بخشی از آن‌ها نیز در طبقه دو ساختمان عبادی نگهداری می‌شود. اگر بنیاد بوعلی مکان کتابخانه را تخلیه کند و به مکانی که برای آن در نظر گرفته خواهد شد، منتقل شود، کتاب‌ها نیز به جای خود خواهند برگشت.

وی تأکید می‌کند: تمام تلاش ما این است که کتابخانه آرامگاه بوعلی هویت از دست رفته خود را بازیابد و بتواند فعالیت خود را از سر بگیرد.

ولدی می‌گوید طی سال‌های اخیر هیچ مجموعه جدیدی به این کتابخانه اضافه نشده؛ چراکه بودجه و اعتبار خاصی برای تقویت و تأمین منابع این کتابخانه وجود ندارد و معمولا به صورت اهدایی از سوی افراد علاقمند، کتاب‌هایی به این مجموعه اضافه شده است.

وی ادامه می‌دهد: کتاب‌های بسیار ارزشمندی که خیلی از آن‌ها تجدید چاپ نشده‌اند و مشابه آن‌ها در کتابخانه‌های دیگر موجود نیست، در این کتابخانه وجود دارند. البته نسخ خطی و کتاب‌های چاپ سنگی که توسط بنده و زیر نظر زنده‌یادان «عبدالله انوار» و «پرویز اذکایی» فهرست‌نویسی شد، همچنان در مخزن آرامگاه بوعلی نگهداری می‌شود، اما کتاب‌های چاپی وضعیت خوبی ندارند.

کارشناس- مسئول مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی تأکید می‌کند: مخاطبان این کتاب‌ها نویسندگان و علاقمندان به تاریخ بودند که فعلا از دسترسی به این کتاب‌ها محرومند. این کتاب‌ها، کتاب‌هایی هستند که منحصربفردند و دست خیلی‌ها از آن‌ها کوتاه است.

ولدی می‌گوید: امیدواریم هرچه زودتر با تحویل ساختمان بنیاد بوعلی، این کتاب‌ها به مکان اصلی خود برگردند. البته پیشنهاد شد که این کتاب‌ها را دل کتابخانه و مرکز اسناد میراث فرهنگی جای دهیم، اما با توجه به این‌که این کتاب‌ها از اهمیت قابل توجهی برخوردارند، علاقه‌ای به تقسیم آن‌ها در کتابخانه‌ها مختلف ندارم و و اصرار دارم که این کتاب‌ها به هویت خود برگردند و این تا زمانی که فضایی که هوشنگ سیحون با طراحی ویژه برای این کتابخانه در نظر گرفته، توسط بنیاد بوعلی تخلیه نشود، ممکن نیست.

مجموعه عظیم

طی مصاحبه‌ای که با زنده‌یاد دکتر «پرویز اذکایی» پژوهشگر و نسخه‌شناس برجسته همدانی در زمان حیاتش داشتم، وی معتقد بود: این کتابخانه از با ارزش‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های کشور است. در گذشته همدان دو کتابخانه معتبر داشت؛ کتابخانه آرامگاه بوعلی سینا و کتابخانه آخوند ملاعلی معصومی همدانی. اولین دانشگاه من کتابخانه آرامگاه بوعلی بود.

این کتابشناس همدانی توضیح می‌داد: این کتابخانه از چهار جنبه اهمیت دارد؛ در واقع علاوه بر کتاب‌هایی که از طرف خاندان‌های همدانی به کتابخانه اهداء شده چهار مجموعه معتبر در این کتابخانه وجود دارد که بخشی از آن‌ها به زبان‌های فرانسه، انگلیسی و عربی است. یکی از مجموعه‌ها کتاب‌های دارالمعارف مصر است که کتاب‌های شفای ابن سینا الاشارات و تنبیهات در این مجموعه است. دیگری مجموعه علی اصغر حکمت است که فهرست نسخ خطی آن نیز تهیه شده است. همچنین کتاب‌های انجمن آثار ملی که بزرگانی مانند احستن یارشاطر و سعید نفیسی به اهمیت آن تأکید دارند.

این تاریخ‌نگار می‌گفت: مجموعه سوم کتاب‌های دایره المعارف عثمانی حیدرآباد دکن است، مجموعه کتاب‌های علمای اسلامی که به عثمانیه معروف است و به نام نظام ادوله دکنی یا نظام دکنی زبانزد است. این مجموعه در دنیای اسلام و مجموعه شرق‌شناسی بسیار کم‌نظیر است. آثار ابوریحان و رازی در این مجموعه است.

به اعتقاد زنده‌یاد اذکایی چهارمین مجموعه که مهمترین نیز هست مربوط به مجموعه کتاب‌های انجمن ایران لیگ است. این مجموعه مربوط به انجمن پارسیان هند است که موسسه کاما آن را منتشر می‌کند و بیشتر آثار مربوط به ایران باستان است. متون اوستایی، متون زند و پازند، پهلوی و آثار ایرانشناسان اروپایی که در هند چاپ شده است امروز کمیاب است.