*دکتر عفت میرمعینی
دنیای امروز بهرغم پیشرفت و بهرهمندی انسان قرن بیستویکم از تکنولوژی، با بحرانهای بسیاری مواجه است که یکی از مهمترین آنها آلودگیهای محیط زیست ناشی از منابع انسانساخت است که به طور مستمر و روزافزون به اکوسیستم وارد شده و آسیبهای جبران ناپذیر وارده به محیط، سلامت همه موجودات زنده و حتی نسلهای آینده را به مخاطره انداخته است.
انواع مختلفی از آلایندهها مانند فلزات سنگین، ترکیبات صنعتی، محصولات مراقبت شخصی، گازهای سمی، هیدروکربنهای آروماتیک حلقوی و آفتکشها روزانه با حجم زیاد وارد آب، خاک و هوا میشوند. از جدیترین مخاطرات محیطزیستی، مواد شیمیایی ساختهشده به دست بشر از جمله سموم و آفتکشهای شیمیایی هستند که نه تنها سمی، بلکه متحرکند و قابلیت تجمع زیستی دارند و در فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک ایجاد اختلال میکنند.
آفتکش ماده یا مخلوطی از موادی عمدتا شیمیایی است که به منظور حذف یا کاهش خسارات ناشی از حشرات و عوامل بیماریزا مورد استفاده قرار میگیرد و تاکنون در حفاظت از محصولات کشاورزی در مقابل انواع آفات و بیماریها نقش مهمی ایفا کرده است.
افزایش جمعیت جهان، ولع مدرنیزاسیون و صنعتیشدن، افزایش تقاضا برای غذا و فیبر و طمع سود بیشتر، استفاده از مواد شیمیاییدر کشاورزی را گسترش داده است. جعیت جهان از سال ۱۹۵۰ سه برابر شده و تخمین زده میشود تا سال ۲۱۰۰ یکونیم برابر شود؛ از اینرو با توجه به افزایش نیاز فوری به مواد غذایی، کاربرد مواد شیمیایی در کشاورزی شامل آفتکشها و کودهای شیمیایی افزایش پیدا کردهاست.
سالانه حدود ۶/۴ میلیون تن سموم شیمیایی کشاورزی در بیش از ۵۰۰ نوع، با حجم بالا وارد محیط زیست میشود که انواع کلرینه، برخی علفکشها و آفتکشهای حاوی جیوه، آرسنیک و سرب، سمیترین آنها برای محیط زیست و موجودات زنده هستند. فقط درصد خیلی کمی از آفتکشهای اسپری شده در جهت هدف اصلی موثر هستند و بقیه آن به خاک، آب و اتمسفر وارد شده و نهایتا وارد بدن موجودات زنده مختلف میشوند.
استفاده بیرویه و غیراصولی از آفتکشها باعث مقاومت و تحمل آفات به این مواد شیمیایی شده و باعث شده تا هر ساله علاوه بر افزایش حجم مورد استفاده، انواع جدیدی از ترکیبات شیمیایی وارد چرخه استفاده شوند.
اما در حالی که کشورهای توسعهیافته به سمت استفاده کمتر از سموم شیمیایی کشاورزی حرکت میکنند، کشورهای در حال توسعه به استفاده از مواد ارزانتر مانند آفتکشهای ارگانوفسفرهی مقاوم گرایش دارند. برخلاف اینکه اغلب این آفتکشها در کنوانسیون استکهلم و برخی کشورها ممنوع یا محدود شدهاند؛ تخمین زده شده که در کشورهای در حال توسعه تا ۸۰ درصد از سموم کشاورزی موجود در بازارها به طور غیرقانونی وارد شده و تحت هیچ کنترلی نیستند و به دلیل قیمت پایین و مقاومت بالا به طور گستردهای استفاده میشوند، از سوی دیگر فقدان مکانهای مناسب و بودجه کافی برای ذخیره و تکنولوژی مناسب برای معدوم کردن مواد مصادره شده بر پیچیدگی مسئله افزوده است.
فعالیتهای کشاورزی اغلب در مناطق خاصی که ظرفیت دسترسی به آب دارند انجام میشود و همین موضوع موجب افزایش ورود این مواد شیمیایی به خاک و آبهای سطحی و زیرزمینی شده و در نهایت باقیمانده آنها ممکن است از طریق مصرف محصولات غذایی کشاورزی، دام، ماهیها و آب آشامیدنی به بدن انسان منتقل شود.
آفتکشها میتوانند در بافتهای گیاهی و جانوری تجمع یافته، در طول زنجیره غذایی حرکت کرده و بزرگنمایی ایجاد کنند یعنی هر چه به بالای هرم غذایی پیش برود مقدار ماده شیمیایی ذخیره شده در بدن موجود زنده افزایش مییابد. حشرهکشها همچنین میتوانند در خاک و رسوبات تجمع پیدا کرده و به طور بالقوه به دیگر مناطق منتقل شوند همچنین برخی از آنها ممکن است در محیط در اثر واکنشهای گوناگون به ترکیباتی سمیتر تبدیل شوند.
ارگانوکلرهها یکی از پایدارترین و گستردهترین آلایندههای ارگانیک در سطح جهان هستند. این سموم با حرکت در طول زنجیره غذایی تغلیظ شده و بر عملکرد سیستم ایمنی و باروری اثرات سمی میگذارند، برخی از انواع این مواد ترکیباتی مشابه هورمون استروژن و اثرات سرطانزایی دارند، همچنین در برابر فرسایش محیطی هم بسیار مقاوم هستند و به دلیل نیمه عمر حدود ۱۰ تا ۲۰ سال برای مدت طولانی در خاک باقی میمانند، اما قیمت پائین موجب استفاده گسترده از آنها شده است.
کاربرد بیرویه و غیراستاندارد آفتکشهای شیمیایی علاوه بر آلودگی محیط میتواند در محصولات کشاورزی عرضهشده در حدود غیرمجاز باقی بمانند و سلامت مصرفکننده را به خطر بیندازند. از مخاطرات تجمع این سموم در بدن میتوان به نقایص مادرزادی، ناباروری، اختلالات ایمنی، اختلال در عملکرد غدد درونریز، اشکال مختلف سرطان، دیابت و اختلالات عصبی (پارکینسون، آلزایمر و بیماریهای دیگر) اشاره کرد.
مواجهه طولانی با آفتکشها حتی در غلظتهای پایین برای سلولهای خونی سمی است و این سمیت ممکن است ناشی از ظرفیت تجمعپذیری آنها در بافت مغز استخوان باشد، اختلالات خونی و افزایش بروز کمخونی آپلاستیک در سالمندان هم از تبعات مسمومیت با این مواد است هر چند مکانیسمهایی که موجب مسمومیت خونی و سرکوب مغز استخوان توسط آنها میشوند ناشناخته است. تخمین زده شده که مسمومیت با آفتکشها عامل نزدیک به ۱۰ درصد از سرطانها هستند.
از عوامل مهم در بحرانی شدن مقوله سموم شیمیایی کشاورزی سوءمدیریت در سطوح کلان و نیز بیتوجهی به نقش اقتصاد، فرهنگ و آموزش در مقولات زیستمحیطی است.
ایران ما نیز در موضوع سموم و آفتکشهای شیمیایی و باقیمانده آنها در محصولات کشاورزی نه تنها مبتلابه معضلات کشورهای در حال توسعه است، بلکه بحران مدیریت و شرایط ویژه سیاسی و اقتصادی و تحریمهای شدید چند ساله، ما را با پدیدههای پیچیده و عمیقی در این حوزه مواجه کرده است که هر از چندگاهی با موضوعاتی مانند برگشت محمولههای صادراتی به دلیل وجود مواد شیمیایی غیراستاندارد یا مقادیر بالاتر از حد مجاز بر سر زبانها میافتد، اما به دلیل بیتفاوتی و نبود اراده مصمم برای رویارویی با این معضل و بدون اقدام اصلاحی و موثر دوباره به محاق میرود، در حالیکه اثرات کوتاه و بلندمدت آن، سلامت شهروندان و محیط زیست را به طور جدی تهدید میکند بهطوریکه اگر همین امروز هم در صدد مدیریت و اصلاح رویههای حاکم در این عرصه برآئیم، باز هم دیر است.
منبع: بهرهمندی از مقالات پایگاههای علمی دنیا