کودکان و فضای مجازی

*مسعود ویژه

*دانشجوی دکترای مدیریت رسانه

کودکان به دلیل شرایط خاصی که در مراحل رشد و تکامل خود دارند، بیش از سایر گروه‌ها باید مورد توجه قرار گیرند. گسترش فضای مجازی، افزایش ابزارهای دسترسی و تنوع آن‌ها و از طرفی عارض‌شدن سلسله عوامل اجتماعی بر جوامع صنعتی و در حال توسعه، از جمله تک فرزندی و اشتغال پدر و مادر به طور همزمان، کودکان را به سمت فضای مجازی سوق می­دهد. تمرکز فضای مجازی بر تزاید محتوا برای ذائقه­های متفاوت، جذابیت‌های بصری منحصربه فردی برای کودکان ایجاد می­کند. علاوه بر آن؛ همه­گیری ویروس کرونا، در سال‌های اخیر نیز استفاده از آن را دوچندان کرده است.

در زندگی روزمره و حقیقی، بیشتر والدین معمولا از این‌که فرزندان خود در طی روز با چه کسانی معاشرت می­کنند، با خبر هستند، اما در دنیای مجازی که هم اکنون بیشتر اوقات فرزندان ما را به خود اختصاص داده است، ما همواره به یک تماشاگر تبدیل شده­ایم و از آسیب‌های بالقوه آن هیچ‌گونه اطلاعی نداریم.

در حال حاضر، بسیاری از کاربران کودک و نوجوان نسبت به فناوری اطلاعات روز از والدین یا حتی از معلمان خود نیز آگاه‌تر هستند. آن‌ها در حقیقت در زندگی خود، جامعه‌ای را تجربه می‌کنند که فناوری اطلاعات در تمامی جوانب آن رسوخ کرده است. در چنین شرایطی، والدین و معلمان در تلاش هستند تا بفهمند چه مقرراتی را تحت چه شرایطی اعمال کنند.

اگر دقت کنید متوجه می­شویدکه در بسیاری از جوامع سن خاصی را برای رفتارهایی که مختص بزرگسالان است ،نظیر رانندگی تعریف کرده‌اند، اما هنوز هیچ جامعه‌ای نتوانسته است که سن خاصی را برای ایمن نگاه داشتن کاربران کودک و نوجوان در فضای اینترنت تعریف کند و یا این‌که تدابیری را برای والدین اتخاذ کند تا از این طریق نسبت به بروز نوعی امنیت برای کاربران کودک و نوجوان در این فضا اقدام کنند. همچنین در حال حاضر، فاصله زیادی میان تصور والدین در مورد دانسته‌های فرزندان خود و آن‌چه فرزندان واقعاً می­دانند، وجود دارد.

در سال‌های اخیر، استفاده از شبکه‌های اجتماعی به شدت در میان مردم افزایش یافته، به طوری که کودکان و نوجوانان می­توانند به راحتی به تبادل فیلم و موسیقی بپردازند و در هر مکان و در هر زمانی وارد شبکه اینترنت شوند. این مسئله هشداری است برای والدین که فرزندان آن‌ها دور از نظارت آن‌ها نیز می‌توانند به اطلاعات زیان‌بار دسترسی پیدا کنند.

آن‌چه والدین و معلمان نمی‌دانند!

• برخی والدین می‌پندارند اگر کودکشان در اتاق خوابش دارد با رایانه یا تلفن همراه کار می‌کند در امنیت است و آن‌ها می توانند با آسودگی خاطر به کارهای روزمره بپردازند. غافل از آن‌که شخصی ناشناس و غریبه کودکشان را اغفال کرده و از او اطلاعاتی در خصوص زندگی خانوادگی آن‌ها گرفته، تا بتواند با استفاده از آن اخاذی کند.
• برخی والدین و معلمان می‌پندارند بازی‌های رایانه‌ای وسایل تفریحی کم‌خطری هستند. اگر کودکان یا دانش آموزانشان برای بازی به کوچه یا بوستان برود ممکن است از بچه‌های دیگر کارهای زشت یاد بگیرد؛ اما بازی رایانه‌ای چنین تأثیری ندارد. حال آن‌که برخی از بازی‌های رایانه‌ای که در ایران بسیار رایج است، حاوی آموزش دزدی و جنایت و بسیاری جرایم دیگر است. کودک نیز توان تفکیک محیط بازی از واقعیت را نداشته و به تدریج توسط بازی تربیت می‌شود.
• برخی والدین و معلمان می‌پندارند که اینترنت ابزاری برای کسب دانش و اطلاعات جدید است و فرزندان یا دانش آموزانشان با استفاده از آن می‌توانند به پیشرفت تحصیلی دست یابند. حال آن‌که اینترنت علاوه بر معلومات جدید حاوی محتواهای مضر نظیر عکس و فیلم­های مستهجن نیز هست که فرزند آن‌ها ممکن است به صورت کاملا ناخواسته با آن‌ها مواجه شود و تأثیر بسیار بدی بپذیرد.
• برخی والدین و معلمان می­پندارند که اشتغال به سایت‌های اینترنتی جلوی ابتلا به دوستان بد را می‌گیرد. حال آن‌که اتاق‌های گفت‌و‌گو و شبکه‌های اجتماعی مجازی مملو از اشخاصی است که هویت واقعی خود را زیر ظاهری زیبا پنهان کرده­اند و با نیت‌های پلید به برقراری ارتباط می‌پردازند.
• برخی والدین و معلمان می‌پندارند که تلفن همراه صرفا ابزاری برای تسهیل برقراری ارتباط است و از طریق آن بهتر می­توانند بر رفت و آمد فرزندشان نظارت کنند، غافل از آن‌که گوشی هوشمند جدیدی که برای فرزندانشان گرفته‌اند؛ فرزندشان از این طریق به اطلاعاتی دست می‌یابد که او را دچار بحران اخلاقی می­کند.

طبق مطالعات صورت گرفته، ۹۲ درصد والدین بر این باورند که آن‌ها در مورد استفاده فرزندانشان از اینترنت، مقررات خاصی را اعمال کرده‌اند، و ۳۴ درصد فرزندان چنین اذعان داشته‌اند که والدین آن‌ها چنین قوانینی را اعمال نداشته‌اند. وجود چنین والدین ناآگاه یا سهل انگار در بسیاری از کشورهای جهان، رایج و مرسوم و همسان است.

آن‌چه والدین و معلمان باید بدانند!

فضای مجازی نسخه دوم فضای واقعی زندگی ماست. یعنی تمام آن‌چه در زندگی واقعی و روزمره وجود دارد در این فضا هم پیدا می شود. در فضای مجازی نظیر زندگی واقعی، هم دانشگاه هست و هم قمارخانه. هم دزد هست و هم پلیس. این کاربر است که انتخاب می­کند چگونه در این محیط زندگی کند. از سوی دیگر کودکان و نوجوانان توانایی تفکیک مسائل مجازی و واقعی را ندارند و به شدت تحت تأثیر قرار می­گیرند. فراگیری شیوه استفاده صحیح از امکانات محیط دیجیتال و مصون نگه‌داشتن خود از تهدیدات این فضا نیازمند آموزش و تربیت است. همان‌طور که وقتی می‌خواهید کودک را از خیابان عبور دهید به تدریج به او می­آموزید که به چپ و راست نگاه کند تا تصادف نکند، لازم است آموزش‌های لازم را برای استفاده از این فضا به فرزندان و دانش آموزانتان نیز ارائه کنید. همان‌گونه که به کودک می­آموزید در جمع مؤدب باشد و به دیگران احترام بگذارد باید آموزش اخلاق فضای مجازی را نیز به او آموزش داده و یادآوری کنید. شما به کودک می‌آموزید از دست غریبه هدیه نگیرد و با غریبه جایی نرود. ارائه آموزش مشابه در محیط مجازی نیز ضرورت دارد. شما دوستان فرزندتان را مراقبت می­کنید و او را از دوستی با افراد نااهل باز می‌دارید؛ در فضای مجازی نیز باید به او بیاموزید که هر کسی شایسته دوستی نیست. شیوه تربیتی فضای مجازی دشوارتر از تعلیم و تربیت در زندگی واقعی است.

بسته به شرایط و سن و سال فرزندتان روزی یکی دو ساعت وقت خود را اختصاص دهید تا همراه با او با رایانه کار کنید، بازی رایانه‌ای انجام دهید و به پایگاه‌های اینترنتی مناسب او سر بزنید. سعی کنید بازی‌های مناسب سن فرزندتان را خریداری کنید و در اختیارش بگذارید. پایگاه‌های مفید را بیابید و به او نشان دهید. بدین ترتیب از یک سو کار با فناوری‌های جدید را همپای او می‌آموزید و از سوی دیگر نکات امنیتی و تربیتی را به او گوشزد می­کنید. وقتی فرزندتان به سن نوجوانی رسید دیگر ممکن است به راحتی نپذیرد که راهنمای او باشید، این نه تنها به خاطر شرایط خاص سنی اوست، بلکه معمولا او در کار با رسانه‌های دیجیتال چندین مرحله از شما جلوتر است. خوب است در سنین راهنمایی و دبیرستان او را مشاور خود قرار دهید. کنارش بنشینید و از او یاد بگیرید و در همان حال مراقب عملکرد او باشید و اگر احساس کردید مخفی‌کاری می‌کند و یا نوع کاری که انجام می‌دهد مناسب نیست، شیوه صحیح را به او گوشزد کنید. معلمان و مربیان نیز عهده‌دار ارتقای سطح آموزشی کاربران کودک و نوجوان هستند. این مربیان می­توانند هم به صورت تئوری در کلاس‌های درس و هم به صورت عملی در میان سایت‌های مختلف اینترنتی به ایفای نقش بپردازند. این مربیان با ارائه واحدهای عملی، می­توانند تا حد قابل توجهی بر افزایش میزان آگاهی و ایمنی کاربران کودک و نوجوان تأثیرگذار باشند.

آموزش والدین و معلمان

باید توجه داشته باشید که برای ارتقای سطح ایمنی کاربران کودک و نوجوان، والدین و معلمان باید در وهله اول از آموزش کافی برخوردار باشند. در بسیاری از موارد، ناآشنایی والدین با فناوری­های روز دنیا، باعث می‌شود تا کاربران کودک و نوجوان نسبت به اقداماتی که ‌واند سطح ایمنی آن‌ها را ارتقا بخشد، همچنان ناآگاه باقی بمانند. برای کسب اطمینان از این‌که فرزندمان در محیط اینترنت می­تواند با حفظ برخی مسئولیت ها، ایمنی خود را حفظ کند، باید موارد زیر را به آن‌ها یادآوری کنیم:

• نخستین و مهم‌ترین نکته آن است که به فرزندان و دانش آموزان خود بیاموزیم که به هنگام استفاده از فناوری‌های مختلف، خود را متعهد به ضوابط اخلاقی کنند و همیشه جوانب مثبت این امکانات را در نظر بگیرند. مطمئنا هدف نهایی این است که فرد بتواند با کنترل درونی و بدون مراقبت و نظارت خارجی از رسانه‌های دیجیتال در سلامت و امنیت استفاده کند.
• از کودکان و نوجوانان بخواهیم برای ما شرح دهند که به چه منظوری و با چه کسانی در این محیط ارتباط ایجاد می­کنند و چه موقع از رایانه، تلفن همراه، و دیگر وسایل ارتباط شخصی استفاده می‌کنند. ایجاد این گونه گفت‌وگوها تأثیر بسزایی در ارتقای ایمنی کودک و نوجوان دارد.
• حتما قبل از ورود به سایت‌های مختلف، قوانین و مقرراتی که از پیش تعیین شده را مرور کنیم و هشدارهای لازم را به فرزندان خود بدهیم. در مورد مقرراتی که از قبل لحاظ کرده‌اید نیز حتما نظارت داشته باشیم تا از حسن انجام آن اطمینان حاصل کنیم.
• چنان‌چه به هر دلیل خود از فیلترشکن استفاده می­کنید یا به نوعی موانع مسدودسازی پایگاه‌ها را دور می‌زنید، هرگز اجازه ندهید فرزندتان از آن روش ارتباطی استفاده کند. این امر جلو مواجهه ناخواسته با بسیاری از محتواهای مجرمانه و غیراخلاقی را خواهد گرفت.
• همیشه در جریان فعالیت‌های اینترنتی فرزندانتان باشیم. حضور و نظارت والدین می­تواند بر تجربه کاربر کودک و نوجوان تأثیرگذار باشد و او را در بروز رفتارهای مثبت و موجه تشویق وترغیب کند.
• در صورت بروز رفتار نگران‌کننده از سوی فرزند یا دانش آموزمان یا دیگر کاربران کودک و نوجوان، فورا عکس العمل نشان ندهید. این فضای مجازی در حقیقت به مثابه مسیری برای تداوم زندگی اجتماعی است. اگر شما با نگرانی خود، به یکباره فرزند خود را از ادامه مسیر باز دارید، او هرگز مشکلات و چالش های اساسی خود که ممکن است در طول مسیر با آن مواجه شود را برای شما بازگو نخواهد کرد.
• توجه داشته باشید که فرزند ما ممکن است رفتاری متفاوت از زندگی روزمره، در فضای مجازی داشته باشد. او ممکن است کمی جسورتر و ستیزه‌جو باشد، چراکه احساس می­کند هیچ‌کس در این محیط مجازی نمی‌تواند از او بازخواست کند. از این رو به هنگام بروز این‌گونه رفتارهای غیرمتعارف، آن را به عنوان فرصتی غنیمت شمرده تا در مورد آن بحث کنید و شیوه صحیح این رفتار را به فرزندتان آموزش دهید.