*فهیمه شکری
*فعال محیط زیست
مدیریت مواد پسماند در کشورهای در حال توسعه به دلیل افزایش میزان تولید زباله و در نهایت افزایش هزینه‌های جمع‌آوری و دفع آن به یک چالش جدی تبدیل شده است. تداخل پسماندهای خانگی با بسیاری از مواد زائد شیمیایی و خطرناک که هم‌اکنون به شکل‌های گوناگون در صنایع و منازل مورد استفاده قرار می‌گیرد و در صورت دفع‌نکردن صحیح آن، از جمله عواملی است که به طور مشهود در تخریب زیست شهرهای بزرگ نقش دارد و به یک معضل جدی در مدیریت مواد زائد جامد تبدیل شده است.
در یک دهه گذشته کاهش پسماند در مبدأ و جلوگیری از تولید زائدات نیز به صورت جدی در سطح کشورهای صنعتی مطرح شده است. سیستم‌های مدیریت مواد زائد جامد شهری در کشورهای توسعه‌یافته دارای ۸ عنصر کاهش در مبدأ تولید، ذخیره، پردازش و اداره در محل، جمع آوری، حمل و نقل، بازیافت، دفع و مراقبت‌های بعد از دفع است. در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران کاهش در مبدأ در مراحل ابتدایی توسعه و مراقبت های بعد از دفع هنوز در دستور کار ممتولیان مواد زائد جامد شهری، محیط زیست و بهداشت قرار نگرفته است.
کاهش از مبدأ یک روش بسیار موثر برای کاهش مقدار مواد پسماند، هزینه‌های مرتبط با جابه‌جایی و اثرات زیست محیطی مرتبط با آن است. کاهش پسماند ممکن است از طریق طراحی، ساخت و بسته‌بندی محصولاتی با کمترین میزان سمیت، کمترین حجم و بیشترین عمر مفید حاصل شود. روند رو به رشد تفکیک و جمع‌آوری پسماندهای جامد باید با تداوم آموزش و فرهنگ سازی و اطلاع‌رسانی صورت پذیرد. بنابراین برطرف کردن مشکلات ناشی از پسماندها و مدیریت آن، بدون همکاری مستمر شهروندان که تولیدکنندگان اصلی زباله هستند، امری غیرممکن است و آن‌چه موجب مشارکت فعال آحاد مردم در رفع معضلات محیط زیست و تغییر رفتارها و عادات غیر محیط زیستی می‌شود، تنها ارتقای سطح فرهنگ و آگاهی از مشکلات زیست محیطی است.
جمع‌آوری و حمل و نقل زباله یکی از مهم‌ترین عملیات مدیریت مواد پسماند است. طبق محاسبات انجام‌شده حدود ۸۰ درصد کل مخارج مدیریت این مواد مربوط به جمع‌آوری زباله است که درصد بالایی از این مقدار مربوط به حقوق کارگران و نیروی انسانی است. به عبارت دیگر، اکثریت مخارج سیستم مدیریت مواد زاید جامد فقط صرف حقوق و دستمزد می‌شود. به همین دلیل اصلاح، بهینه‌سازی و مکانیزه کردن سیستم جمع‌آوری و حمل زباله، ضمن تسریع در عملیات، هزینه و نیروی انسانی کمتری را نیاز خواهد داشت.
داستان دفن و محو زباله‌ها دیگر در جهان مدرن به پایان رسیده و راهی جز بازیافت آن باقی نمانده است. با پیشرفت فناوری بازیافت صنعتی زباله‌ها به مهم‌ترین چالش محیط زیستی و انسانی روزگار ما تبدیل شده که کشورهای مختلف رویه‌های متفاوتی را برای آن در پیش گرفته‌اند. معمولا کشورهای صنعتی دارای بالاترین نرخ در تولید زباله هستند، چراکه تولید و مصرف کالا در این کشورها بالاست؛ اما نکته اساسی که از شاخصههای توسعه نیز هست درصد بازیافت وفرهنگ مدیریت زباله است. ۶۰ درصد زباله‌های خانگی بریتانیا قابل بازیافت یا تغییر کاربری است، اما در انگلیس تنها ۱۷.۷ درصد زباله‌ها بازیافت می‌شوند و ۷۸ درصد آن دفن می‌شوند. این در شرایطی است که روزانه بیش از ۵.۳ میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود که ایرانی‌ها با میانگین سرانه روزانه ۷۰۰ گرم، ۴۰ هزار تن زباله در روز تولید می‌کنند. آلمانی‌ها روزانه ۹۰هزار تن تولیدزباله دارند، که در نگاه نخست فاجعه‌بار به نظر می‌رسد، اما در کشورهای توسعه‌یافته‌ای همچون آلمان ۸۰درصد از زباله‌ها بازیافت می‌شود، در حالی که در ایران کمتر از ۵ درصد زباله به چرخه استفاده باز می‌گردد و فاجعه درست از این‌جا آغاز می‌شود؛ زمانی که با کوهی از زباله روبه‌روییم و نمی‌دانیم چه کنیم، در حالی‌که به‌طور متوسط کشورهای در حال توسعه، ۵ درصد سرانه تولید ناخالص ملی خود را برای خدمات مدیریت ضایعات شهری هزینه می‌کنند. ژاپن ۵ درصد از بودجه شهرداری را به این امر اختصاص می‌دهد. در مالزی ۷۰ درصد، در هند ۸۶ درصد و در اندونزی ۹۰ درصد هزینه مدیریت مواد زائد جامد شهری صرف جمع آوری ضایعات می‌شود. از سوی دیگر در کشورهای توسعه‌یافته خدمات جمع‌آوری محصولات قابل بازیافت بسیار بالاست و تأسیسات فراوری و بازیافت، بسیار پیشرفته و بازار محصولات بازیافتی، بسیار گسترده است.
در همین حال روش‌های عملی شده برای کاهش آسیبی که زباله‌ها به سلامت و محیط وارد می‌کنند کاملاً شناخته‌شده هستند. در این میان اتحادیه اروپا همواره روی ۴ اصل کاهش مواد اولیه، استفاده دوباره از تولیدات، بازیافت و احیای انرژی تأکید می‌کند.