نوروزگاه؛ نام مکان برگزاری جشن نوروز است

*محمدمهدی احدیان

*کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی

طی چهار یا پنج سال گذشته، طرحی در میراث فرهنگی کشور تحت عنوان «نوروزگاه» مطرح شده است که هدف آن «برگزاری» آئین‌های نوروزی است. لازم است در چارچوب پاسداری از میراث فرهنگی نوروز که میراث بشری با محوریت ایران و زبان فارسی است، در کاربرد واژگان و اصطلاحات مرتبط با آن بسیار دقت و از ساخت و نشر اصطلاحات نادرست و بی‌ریشه اکیداً خودداری کرد. نوروز یکی از بنیان‌های اساسی فرهنگ ایرانی است که با حیات چند هزار ساله در فرهنگ عامه مردم، نیاز به افزودن اصطلاحات جدید یا واژه‌سازی ندارد بلکه نیازمند حفظ و حراست دقیق از سنت‌هایش است، چه سنت‌های موجود و چه سنت‌های فراموش شده‌اش.

در زبان فارسی «گاه» سه معنی و کاربرد دارد. نخست به معنی سرود است. مانند گاهان (گاتها) به معنی سرودها. دوم به معنی «جا و مکان» و «زمان» است (از صورت باستانی gathu) که مجازاً معنی «تخت و مسند» نیز می‌دهد. سوم پسوند اسم مکان‌ساز و اسم زمان‌ساز است، مانند ورزشگاه، خوابگاه به عنوان اسم مکان. اما پسوند «گاه» در نقش پسوند اسم زمان‌ساز، به معنی «لحظه شروع» و «آستانه» است، مثلا صبحگاه یا شامگاه یعنی درست لحظه شروع صبح یا درست لحظه آغاز شام، و نه زمان صبح یا شام.

واژه «نوروز» اسم است اما از آن‌جا که «نوروز» نام یک جشن است مانند مهرگان و تیرگان، ذاتاً اسم زمان نیز هست بنابراین نمی‌تواند پسوند دیگری که اسم زمان‌ساز است (در این‌جا پسوند -گاه) به آن افزود؛ در نتیجه «نوروزگاه » به معنی «زمان نوروز» نادرست است؛ بنابراین جملاتی مانند «ویژه برنامه نوروزگاه در شیراز برگزار شد»، «نشست فرهنگی ادبی نوروزگاه»، «آئین نوروزگاه در آرامگاه فردوسی برگزار شد»، «برگزاری ۴۰۰ نوروزگاه در نقاط گردشگری همدان»، «نوروزگاه مشترک در خراسان برگزار می‌شود»، «برگزاری جشن نوروزگاه در بجنورد»، «برگزاری آئین جشن نوروزگاه در تویسرکان» که در آستانه سال ۱۴۰۱ در رسانه‌ها نوشته شد جملاتی نادرست است و لازم است اصلاح شود و در همه آنها به جای نوروزگاه باید گفت نوروز یا جشن نوروزی: «برگزاری ۴۰۰ جشن نوروزی در نقاط گردشگری همدان» یا «آئین نوروز در آرامگاه فردوسی برگزار شد». از این رو «نوروزگاه» در زبان فارسی صرفا معنای مکانی دارد و اگر مقصودمان جشن نوروز یا زمان آن باشد، فقط باید از «جشن نوروز» یا «جشن نوروزی» استفاده کرد.

نوروزگاه و نوروز

«نوروزگاه» در زبان فارسی «اسم مکان» است و در فرهنگ سنتی ایرانی به معنی مکان برگزاری جشن نوروز بوده و هنوز به همین معنا است. تا یکصد سال پیش اغلب شهرها و روستاهای کهن ایران دارای معابر و کوچه‌های بسیار تنگ و باریکی بودند که محلات درهم فشرده و محصور را به یکدیگر وصل می‌کردند و کل شهر یا روستا نیز با دیوارو بارویی بزرگ محصور می‌شد. گردهم‌آمدن اهالی درون این ساختار تنگ و فشرده معمولاً ممکن نبود، از این رو شهرها و روستاها، جایی نسبتاً بزرگ به نام «نوروزگاه» در درون یا بیرون باروها داشتند که محلی فراخ برای برگزاری جشن همگانی نوروز بود، زیرا نوروز جشن عامه همراه با طلب برکت در آغاز بهار بود، نه جشنی خانگی یا جشنی صرفاً متعلق به معدودی از نخبگان. هر شهر و روستا نوروزگاه داشت، همانطور که نمازگاه و خرمن‌گاه داشت گرچه نوروزگاه را جایی در نظر می‌گرفتند که بسیار وسیع و هموار باشد و رودی هرچند کوچک در آن جریان داشته باشد. نوروزگاه، محل گردهمایی اهالی و دید و بازدید مردم محلات شهر یا تمام اهالی روستا با لباس‌های نو و برگزاری انواع آئین‌های نوروزی بود که تا پانزده روز ادامه داشت از جمله برپایی بازار نوروزی، انجام بازی‌ها و نمایش‌ها، میر نوروزی، مراسم سلام و خلعت، هدیه‌دادن و هدیه‌گرفتن، گل آوردن و تقسیم شیرینی، نیایش و پخت و تقسیم آش و نذورات، حشر و نشر اهالی، آموختن و دیدن و شنیدن و نهایتاً جای تکثیر امید در آغاز سال نو بود؛ آن‌چنان که نوروز را جشن «امید» می‎نامیدند. از نوروزگاه در طول سال، برای برگزاری دیگر آئین‌ها، مراسم و گردهمایی‌های عامه استفاده می‌شد؛ از تقسیم محصول و تسلیم خراج تا آمادگاه و برگزاری انواع جشن‌ها.

کهن‌ترین نوروزگاهی که می‌شناسیم، تخت جمشید است. در تخت جمشید، مهمانان مختلف با لباس‌های آراسته در حالی که ارزنده‌ترین هدیه خود را آورده‌اند و گل در دست دارند گویا در مراسم سلام نوروزی و خلعت‌ستانی هستند. مراسم نوروز در پارسه که بعدها به جای داریوش به جمشید نسبت داده شد، شاید الگوی برپایی نوروزگاه‌ها در شهرها و روستاهای پس از خود بوده است بی‌آن‌که یاد و خاطره‌ای از هخامنشیان برجای مانده باشد، اما نوروز کهن‌تر از دوره هخامنشی است و شاید بالعکس، تخت‌جمشید نمونه‌ای فاخر از نوروزگاه‌ها بوده است. مراسم نوروز از اواسط دوره صفوی، وجه سلطانی و درباری قوی‌تری به خود گرفت و از نوروزگاه‌ها به درون میدان‌ها و عمارت‌های نوساز شهرها معطوف شد. این روند تا آخر دوره قاجار تداوم یافت و با تغییر معماری شهرها و تحول در شیوه زیست مردم در یک قرن اخیر، کارکرد تعاملی نوروزگاه‌ها به میدان‌ها و قهوه‌خانه‌ها و رادیو و سپس تلویزیون منتقل شد و دید و بازدیدها در خانه‌ها و عمارت‌ها صورت گرفت و محل نوروزگاه‌ها با توسعه شهری و روستایی ناپدید یا فراموش شد. نوروز دهه‌ها در آسیای مرکزی، قفقاز، عراق و ترکیه نیز محدود و ممنوع شد و نوروزگاه‌ها به حاشیه رانده شدند.

شایسته است با ثبت جهانی نوروز و توجه بین‌المللی به میراث باشکوه هزاره‌های فرهنگ ایرانی و تعیین روز جهانی نوروز به عنوان روز صلح و همزیستی، سنت وجود «نوروزگاه» در شهرها و روستاها احیا شود تا شهروندان در فضاهایی که همخوان با نوروز است، به دور از دید و بازدیدهای مجازی و تبریکات پیامکی، مجال تعاملات گروهی در آغاز سال را بیابند، باشد که با پاسداشت دقیق از میراث فرهنگی نوروز و احیای سنت‌های فراموش شده‌ای که با روزگار ما سازگار است، به هدف نوروز در ایجاد پیوند و همدلی میان انسان‌ها یاری رسانیم.