پیام نمادین سفره هفت‌سین در فرهنگ ایران زمین

*معصومه محمدی سیف

*جامعه‌شناس و دکتری سیاستگذاری فرهنگی

سفره نمادین هفت‌سین در ابتدا انسان ناآرام را به قناعت و آرامش دعوت می­کند و شکایت و ندامت را دور می­سازد. اصل سفره هفت‌سین، رضایت خاطر است تا بدین‌گونه انسان پای در مدرسه عشق نهد؛ یعنی از بودن به شدن راه پوید و همچون ذره به بی­انتها بپیوندد. عاشق باشد اما عاقلانه گام بردارد تا دچار پریشانی نشود که خود و زمانش را نشناسد. این نوید شادی‌ساز سفره هفت‌سین است که دلالت­گر مسائلی است که به راحتی قابل تصور نیست. عناصر غایب و نامحسوس که با یادبودهای سر سفره و تمثیل­های همراه آن آهسته آهسته شناخته می­شود و رازهای آن آشکار می­شود، ما را مخاطب می­سازد و آگاهمان می­کند. اشیای نمادین سفره هفت‌سین، نمایانگر درون‌مایه بار فرهنگی یک زندگی متعادل را به هنگام سال نو روایت می­کنند تا همگان در هنگام آغاز سال نو به استقبال بهار، دروازه­های دل خود را بگشایند و به لطف لطیف بهار، مهر و عشق و ایثار را آویزه گوش خویش کنند و انسان نوروزی شوند و رهسپار مدرسه عشق. عاشقانه بزیند، بسازند و این چند روز زندگی را بپویند.

سنجد

نماد سنجیده اقدام‌کردن است. جوشانده یا دود سنجد برای درمان بیماری­های دماغی تجویز شده است؛ و نیز در کتاب زبان خوراکی­ها سنجد را مقوی دماغ و قلب دانسته­اند که سرشار از ویتامین­های «آ» و «ب» و«کا» است؛ پس بی­جهت نیست که سنجد را نماد سنجیده عمل کردن می­دانند (جزایری، ص ۱۴۹). سنجد را بر این باور بر سفره می­نهند تا هر کس با خویشتن عهد کند که در آغاز سال، هر کاری را سنجیده انجام دهد. قراردادن سنجد بر سفره هفت‌سین، نشانه گرایش به عقل است و احترام به تفکر و ترویج خردمندی. در حدیث نبوی می­خوانیم: «اول ما خلق الله العقل» اولین چیزی که خداوند آفرید، عقل است.

خرد چشم جان است چون بنگری                                      تویی چشم شادان جهان بنگری

همیشه خرد را نو دستور دار                                             بدو حاجت از نیک و بد دور دار.

خوشبخت جامعه­ای است که خرد را ارج نهد.

سیب

دومین سینی که بر سفره نهاده می­شود، سیب است که آن را مادر یا بزرگ خانواده، در کنار سنجد قرار می­دهد. سیب نماد سلامتی است. جمله معروفی است که می­گوید: «هرکس روزانه یک سیب بخورد، وی را به طبیب نیازی نیست». امام صادق(ع) در کتاب طب الصادق تألیف حکیم نامی عرب محمد خلیلی، کشف الأخبار و کافی تألیف کلینی «سیب را اکسیر جوانی و میوه بهشتی نامیده­اند». معروف است که خوراک آدم و حوا، قبل از خوردن گندم و رانده شدن از بهشت سیب بوده است (رضی، صص ۲۳۹و۲۴۰). اکنون ما با انسانی عاقل و سالم، در اولین روز سال برای گام‌نهادن به مرحله جدید عمر خویش روبه رو هستیم؛ بنابراین سیب هشداری است برای انسان تا به سلامت جسم خود بیندیشد و بهداشت بدن خود را به دست فراموشی نسپارد، که عقل سالم در بدن سالم است.

سبزه

سومین سین سفره هفت‌سین، سبزه است که پس از سنجد و سیب بر سفره نهاده می­شود. سبزی، نشانه خوش‌اخلاقی و خرمی و شادابی است. از قول پیامبر بزرگ اسلام (ص) چنین نقل شده است که فرمودند: «من برای اخلاق نیک انتخاب شدم، و خداوند، کسی را که با ترش­رویی با برادرانش روبه رو شود، دشمن می­دارد». سبزه نشانه طبیعت پرجوش و خروش است. رنگ سبز نیروی تعادل، رنگ پیشرفت است. سبز نشانه هماهنگی و اثر خوشایند بر دستگاه عصبی است. نمونه دیگری از رواج سبزگرایی و تعلق خاطر به سبزینه روئیدنی درخت کاج است که مسیحیان سراسر جهان به اعتقاد سرسبزی و برکت و تقدیس رویش طبیعت آن را به تزیینات سال نو می­افزایند.

سمنو

پس از سبزه، سمنو را به سفره می­آورند. سمنو به فتح اول و دوم غذایی است معروف که از آرد پزند و شبیه کاچی است و شیرینی آن را از آب جوانه گندم که سفیدرنگ و شیرین است، تأمین می­کنند. این غذا را بیشتر برای نذر و نیاز می­پزند و پختن آن بسیار دشوار است (هداوند، ص۳۹۴). سمنو علامت قدرت است. آدمی در کشاکش زندگی خود و مبارزه با طبیعت، باید نیرومند و قوی باشد. سمنو که آن را غذای «مردآفرین» نیز گفته‌اند، بدون آن‌که هیچ شیرینی مضاعفی به آن افزوده شود، با جوانه گندم تهیه می­شود و غذایی بسیار مقوی و پرانرژی است. برای مقابله با قهر طبیعت و مقابله با سختی­ها، قدرت، الزام­آورترین مؤلفه­ای است که می­تواند ما را در برابر ناملایمات نگه­داری کند و این نماد خدایی، هدیه­ای است به جامعه تا قدرت و صلابت خویش را فراموش نکند.

سیر

سیر در ادب پارسی به معنای رأی، خشنود، کامل، کافی، تمام، پر و انباشته نیز به کار رفته است. «سیر نماد و نشانه مناعت طبع است؛ یعنی بایسته است که انسان همواره با قناعت بر جهان بنگرد. که انسان قانع از نفس کریمش، برتر از انسان قانع به دارندگی ثروت است (زبان خوراکی‌ها،ص ۱۴۵). سیر استغنا و بی­نیازی از متاع دنیا را به یاد می­آورد و نماد بی­توجهی به مادیات جهان گذرا است تا انسان بدان دل نبندد و کرامت و شخصیت خود را  در معامله با آن به مقابله ننهد.

عالمی چون سیر چشمی نیست در ملک وجود            هست هر موری در این وادی سلیمان دگر

پس سیر چشمی و چشم سیری از بزرگ­ترین صفات انسان برتر و یار محبوب و مقبول است که با این سین در هفت سین بیان می­شود. قناعت درونی که مناعت بیرونی را به همراه دارد، ثمره­اش علو طبع است. و بازتاب عملی آن تشخص و احترام انسان است.

سرکه

ششمین سین سفره هفت‌سین، سرکه است. سرکه، نماد پذیرش ناملایمات، نماد رضا و تسلیم است. باید به این نکته واقف شویم و این اصل مسلم را دریابیم که زندگی، پیوسته توأم با رنج و مشقت و زحمت است و هیچ انسان معتقد و با مسئولیتی نیست که بدون دغدغه بتواند به زندگی ادامه دهد. خالق یکتا، در صحیفه شریفه، در سوره بلد، آیه ۴ فرموده است: «لقد خلقنا الأنسان فی کبد» یعنی ما انسان را برای استواری و استقامت، در سختی بیافریدیم؛ لذا خداوند آسمان و زمین، انسان را آسوده و بی­غم نیافریده و سرکه، گویای نکته­ای است از تسلیم در برابر رخدادهای ناگوار زندگی. سرکه در سفره هفت‌سین بدین مفهوم است که خواه‌ناخواه هر آسایشی با رنجی همراه است و سختی لازمه حیات است و مجموعه تضادها و تناقض­ها و دوگانگی­های حیات بشر، زندگی را از یکنواختی خارج می­کند. پس سرکه را سر سفره می­نهیم تا رضا و تسلیم را سرلوحه امور خود قرار دهیم و در این پیوند هفت­گانه، عقل و صبر و پیکار و تسلیم و رضا و تلاش را با خود همراه سازیم. حافظ شیراز می­فرماید:

رضا به داده بده، وز جبین گره بگشای       که بر من و تو، در اختیار نگشوده است.

سماق

آخرین سین سفره هفت‌سین، سماق است. سماق، نماد صبر و بردباری و تحمل دیگران است. ضمنأ گویای یک اشاره دقیق است به صبر و حوصله و بردباری و مبارزه برای خواست و آرزوها؛ زیرا صبر، به انسان می­آموزد که در گذر زندگی، خستگی را باید خسته کند و کام را بیابد. بی­گمان در وجود هر انسان کاملی، جوهره صبر و مقاومت، برای دستیابی به اهدافش، دمادم موج می­زند. سماق تداعی صبر است و صبر از ناحیه نگرش مثبت، نه گفتن است نه به تحقیر، نه به شکست، نه به زبونی، نه به سیطره غم و اندوه.

سماق بر سر سفره نهادن، دعوت انسان است در آغاز سال به پایداری و مقاومت در راه دست­یابی به اهداف پاک و انسانی خویشتن. در فرهنگ لغت عامیانه نیز با اصطلاح «سماق مکیدن» که کنایه از منتظر ماندن است برخورد می­کنیم که تحمل شرایط فعلی و مداومت در تغییر آن، تا رسیدن به مطلوب و و مقصود غایی است. شایان ذکر است مصرف سماق همراه کباب علاوه بر خواص متعدد، جهت کاهش مضرات اوره گوشت توصیه می­شود. در طب سنتی می­خوانیم، که سماق دارویی است (که) برای رفع تراخم و جوش­های پلک چشم و تسکین فشار و حرارت چشم مفید است (شیرازی،ص ۲۵۲). این تأثیر سماق که چشم را باز و بینا می­سازد دقیقأ بر صبر و تأمل منطبق است که به دور از عجله و شتاب راه را از چاه باز شناسید. زیرا عجله وسوسه شیطانی است و تأنی سرود رحمانی. هفت‌سین، فلسفه یک زندگی خوب و سالم را به یک یک ایرانیان می‌آموزد.

نماد همراهان هفت‌سین

ماهی قرمز در تنگ بلورین، نماد چگونه زیستن است؛ یعنی پرکار و فعال و شاد. رنگش شادی را، فعلش، کار را، تکاپویش حیات را نوید می­دهد و بدین خاطر ماهی قرمز به سفره پای نهاده است که جنب و جوش حیات در تمام لحظات زندگی این جاندار پرتکاپوی نمایان است.

شمع نماد روشنی و گرمی و لطف و مهر و سوختن و رنج خود و راحت یاران طلبیدن است، تا در طول حیات مادام که فروغ عمر، روشنی بخش استلحظه­ای از روش شمع‌گونه بودن دور نیفتیم.

ساعت نماد زمان است و اشاره‌ای به دقت و نظم و انضباط و زنگی برای آغاز و پایان و ترتیب امور؛ البته از نگرشی دیگر چون ساعت با سین شروع می­شده ­است در کنار سکه نشسته.

آینه به نشانه راستی، پاکی، صفا و یکرنگی است. آینه پیام‌آور این پند است که در کار و بار، یکرنگ و یکدل و صاف باشیم. با توجه به صیقلی که در خانه تکانی دل داده­ایم اکنون همانند آینه در کنار یکدیگر،آینه وار بودن و آینه وار زیسشتن را تجربه کنیم.

اما تخم‌مرغ که به رنگ­های مختلف و شکل­های دلفریب و زیبا آن را می­آرایند و به رسم سنت پیشینیان برآینه می­نهند، هم روایت­گر زایش و تولید است و هم اشاره به دنیای تازه و زمان نو که شما آن را می­گشائید و پای در جهانی تازه می­نهید.

در کنار سبزه، برخی سنبل نیز می­نهند تا عطر شامه نوازش آغاز خوشی را نوید دهد و زمان نو با بوی دل‌انگیزش آغاز شود. ضمن این‌که سنبل با حرف سین آغاز شده و به گونه­ای به تکمیل و تعمیم سفره هفت‌سین مدد می­رساند.

منبع

دادخواه، محمدعلی، نوروز و فلسفۀ هفت سین، انتشارات قلم، زمستان۱۳۸۴

رضی، هاشم، نوروز سوابق تاریخی تا امروز جشن آب پاشان، انتشارات فروهر، تهران۱۳۵۸

شیرازی، محمدحسین، گزیده­های قصیدۀ نظامی خسرو وشیرین، لیلی و مجنون، چاپ دوم، انتشارات پیام محراب، بهار۱۳۸۰.

جزایری،  غیاث الدین، زبان خوراکیها، انتشارات امیرکبیر،۱۳۸۹

هداوند، ماشاءاله، رموز سلامت، طول و عرض عمر، انتشارات هدا،۱۳۷۳