*معصومه محمدی سیف
*جامعه‌شناس و دانشجوی دکتری سیاستگذاری فرهنگی
شیوع ویروس کووید ۱۹ چالشی بی‌سابقه برای جهان انسانی است. فراگیری بحران کرونـا، بـه دلیـل زیرساخت‌های ارتباطی در دهکده جهانی، پدیده‌ای منحصر به فـرد در تـاریخ را شـکل داده اسـت. بحران کرونا قبل از هر چیز، جریـان جـاری و روال‌هـای عـادی زنـدگی را بـه تعلیـق درآورد. روابـط و مناسبات فردی انسان‌ها و نهادهای اجتمـاعی را متوقـف کـرد. نبود شـناخت دقیـق از ایـن ویـروس و تبعات آن در جهان انسانی، منجر به وضعیتی بغرنج و پیچیده در مواجهه بـا آن شـد و احتمـال تـداوم آن تصوری از آینده‌ای مبهم را پیشروی انسان نهاد. سرعت همه‌گیری و غافل‌گیری این ویـروس تا آن حد بود که نهادهای اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و سیاسی نتوانسـتند مواجهـه درسـتی بـا ایـن پدیده جدید داشته باشند؛ موضوعی که سبب بلاتکلیفی عجیبی در میان آن‌هـا شـده اسـت. بـا ایـن شرایط، تعلیق جامعه در شرایط اپیدمی و به تعبیر دقیق تر پاندمی، بـه وضـعیتی منجـر شـد کـه همه ابعاد و زیرساخت‌های زندگی اجتمـاعی را دچار شـوکی عمیـق کـرد و بازاندیشـی جـدی در تمامی شئون را در دستور کار نهادها و سازمان‌های متعدد قرار داد» (میرزایی، ۱۳۹۹: ۹). شیوع ویروس کرونا تمام بخش‌های جوامع را تحت تأثیر قرار داده است. آموزش و پرورش نیز از نهادهایی است که از بحران شیوع کرونا در امان نمانده است. به‌طوری‌که مطابق گزارش‌های یونسکو از زمان شیوع این ویروس تا اوایل آوریل ۲۰۲۰ با تعطیلی مدارس، ۸۹ درصد از دانش آموزان دنیا خانه‌نشین شده‌اند.
تأثیر کرونا بر مقاطع تحصیلی مختلف
«اگرچه شیوع ناگهانی کووید-۱۹، سیستم‌های بهداشتی درمانی دنیا را با چالش‌های متعددی روبرو کرد، اما سایر حوزه‌ها از جمله حوزه تعلیم و تربیت را نیز تحت تأثیر خود قرار داد که در بسیاری از کشورها از جمله در کشور ایران، برای کاهش شیوع ویروس کرونا آموزش های حضوری در مدارس و دانشگاه‌ها نیز تعطیل شد» (غفوری فرد، ۱۳۹۹: ۳۳).
بیماری کرونا علاوه بر ایجاد اخلال در شیوه آموزش، فعالیت‌های پرورشی و تربیتی هنری را نیز راکد و مختل کرده است و در آینده نه چندان دور نیز مشکلات فراوان دیگری را در پی خواهد داشت. از طرفی همان طور که در جامعه ملاحظه می‌کنید در حال حاضر، مشکلات اقتصادی خانواده‌ها و نبود امکان تهیه نیازهای سخت‌افزاری مانند تبلت و گوشی همراه و مشکلات نرم افزاری شبکه شاد، کیفیت اینترنت و دسترسی‌نداشتن همه دانش‌آموزان برخی مناطق شهری و روستایی و عشایری به اینترنت، ناتوانی خانواده در همراهی دانش‌آموزان در برنامه‌های آموزشی، منجر به مشکلات روحی روانی فراوانی برای دانش‌آموزان شده است که هنوز از طرف مسئولین راهکار منطقی برای آن درنظر گرفته نشده است.
علاوه بر این، دسترسی آسان دانش‌آموزان مقاطع مختلف به تلفن همراه و استفاده از اینترنت و برنامه‌ها و بازی‌های مختلف، و نبود بسترسازی مفید و مناسب در خانواده‌ها و ضعف فرزندان، خانواده‌ها و برخی از معلمان در سواد رسانه و نداشتن دانش لازم و کافی در این زمینه نیز مشکلات عدیدهی رفتاری و اخلاقی را رقم زده است که در نبود برنامه‌ها و کلاس‌های پرورشی و فرهنگی و هنری، میتوان بسیار خطرساز باشد.
آسیبها و معایب شبکه شاد در بین محصلان
وقفه در اجرای برنامه‌های درسی حضوری، قرابت زمانی شیوع ویروس با برگزاری آزمون سراسری و اهتمام مدارس به اتمام سرفصل‌های درسی، به‌حاشیه‌رفتن امور تربیتی و پرورشی، حضور تمام‌وقت دانش‌آموزان در خانه و نداشتن ارتباط با محیط مدرسه از مهم‌ترین چالش‌های کرونا برای نظام آموزش و پرورش بوده است.
مواردی نظیر فقدان امکان حضور تمام دانش آموزان در فضای مجازی، سطح پایین سواد رسانه‌ای، فقدان زیرساخت‌های مناسب الکترونیکی، ضعف مهارتی خانواده‌ها در پیشبرد برنامه‌های درسی رسمی نیز از مسائل اساسی است که در زمره چالش‌ها و موانع نظام آموزش و پرورش در مواجهه با تبعات شیوع ویروس کرونا قرار می‌گیرد.
به عنوان مثال ایجاد شبکه شاد در فضای مجازی که مخفف (شبکه اجتماعی دانش‌آموزان)، است، از ابتکارات معاونت پرورشی و فرهنگی در سال‌های گذشته بود که همزمان با شیوع ویروس کرونا بیش از هر چیز دیگری در ساختار آموزش و پرورش، توجه همگان را به خود جلب کرد. با پدید آمدن ویروس کرونا، گسترش بیماری و ضرورت ایجاد شبکه یکپارچه داخلی، نام شبکه شاد، دوباره بر سر زبان‌ها افتاد و مقدمات کار فراهم شد و با استفاده از ظرفیت مرکز فناوری اطلاعات و نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش این امکان فراهم و این شبکه ایجاد شد. مسئولان آموزش و پرورش، معتقدند شبکه شاد، معماری کلانی دارد و حضور در شبکه شاد، بهترین فرصت برای انتقال مفاهیم تربیتی به دانش آموزان و اولیاست، اما همان‌طور که در جامعه مشاهده می‌شود، ایجاد این‌گونه شبکه‌ها با تمامی محاسنی که برای دانش آموزان دارد، معایبی هم دارد که در آن نمی‌تواند ارتباط عاطفی و حسی و رودررو بین معلم و دانش آموز برقرار شود و آن‌گونه که باید، تعامل سازنده به درستی برقرار نمیشود. چراکه فعالیت‌های مدارس، همچون فعالیت‌های پرورشی، ورزشی و فعالیت‌های هنری نیازمند حضور و تعامل رو در رو است، که این خلأ در روزهای امروزین کرونایی بیش از پیش جنبه آموزش و پرورش را تحت‌الشعاع قرار داده است.
فقدان برنامه‌ای منسجم و ساماندهی یکپارچه
معلمان از همان روزهای ابتدایی شیوع کرونا و تعطیلی مدارس، به‌رغم فقدان آئین‌نامه مصوب وزارت آموزش و پرورش، آموزش دانش‌آموزان را در فضای مجازی شروع کردند. بعدها نکاتی از سوی مسئولان آموزش و پرورش ارائه شد و از زحمات معلمان تشکر و قدردانی به عمل آمد، به نوعی به آموزش از طریق پیام‌رسان‌های اجتماعی مشروعیت بخشید، اما وجود مسائل و موانعی مانند فقدان دسترسی برخی از خانواده‌ها به امکانات لازم همانند گوشی هوشمند، عضویت نداشتن برخی از خانواده‌ها در شبکه‌های آموزش مجازی با توجه به هزینه‌های بالای اینترنت، فقدان آشنایی معلمان با آموزش‌های مطلوب و اثربخش در فضای مجازی، استفاده و عضویت در پیام‌رسان‌های خارجی و بهره‌گیری از VPN، کارآمدی این اقدام را زیر سؤال برده است. پیامدهای این اقدام نیز نقض عدالت آموزشی، کیفیت پایین آموزش، آشنایی دانش‌آموزان با فیلترشکن و قابلیت‌های آن و فقدان استفاده از ظرفیت پیام‌رسان‌های داخلی است.
برای این‌که آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان در طول دوره فاصله گذاری اجتماعی دچار وقفه نشود. بهتر است برنامه‌های درسی طبق برنامه از قبل مشخص شده، تداوم داشته باشد و تلویزیون همان طور که درس‌های دوره دبیرستان را در شبکه‌های مختلف همچون شبکه آموزش به نمایش می گذارد، به دروس دانشگاه در رشته‌های مختلف هم بپردازد. «در حوزه آموزش و پرورش، آموزش از طریق تلویزیون و با همکاری شبکه آموزش ارائه شد و هدف اصلی آن رعایت عدالت آموزشی عنوان شد. اگرچه تجارب موفقی در این زمینه کسب شد، اما با توجه به تنوع مقاطع تحصیلی و رشته های درسی عملأ امکان ارائه همه دروس به شکل آموزش تلویزیونی میسر نشد. و همواره این نحوه تدریس با خلأ مواجه گشت». (غفوری فرد، ۱۳۹۹: ۳۳). امید است در خصوص درس‌های دانشگاهی نیز به این مقوله توجه اساسی شود.
نتیجه‌گیری و کلام آخر
با این توصیف، انتظارات جامعه از دستگاه تعلیم تربیت به گونه‌ای روزافزون افزایش می‌یابد. در عصر حاضر، فراگیران اکثر اوقات خود را در محیط های آموزشی سپری می‌کنند. بنابراین نظام آموزشی تنها مسئولیت تدریس و انتقال مواد آموزشی و انباشتن اطلاعات در ذهن فراگیران را بر عهده ندارد، بلکه نظام آموزشی باید محیطی را برای فراگیران فراهم سازد که بتوانند از نظر عاطفی، اجتماعی و جسمانی رشد شایسته‌ای داشته باشند» (غلامی، حسین چاری، ۱۳۹۰: ۸۵). ویروس کرونا، پدیده ای است که با توجه به سرعت انتشار و ویژگی مهارناپذیر خود، جهان را با بحران مواجه کرده است. این بحران هر چند در ظاهر ماهیتی صرفاً پزشکی و مرتبط با نظام سلامت دارد، اما پدیده‌ای چندبعدی است که آثار و پیامدهای آن در حوزه‌های مختلف آموزش، پرورش، حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قابل رصد و پیگیری است و مردم و دولت باید در این مسیر سخت، دست به دست یکدیگر دهند، تا بتوان این معضل بزرگ را در جامعه ریشه کن نمود تا پیشتر از این شاهد فوت و درماندگی عزیزانمان نباشیم.
منابع
میرزایی، حسین (۱۳۹۹)؛ «جستارهایی در آموزش عالی، علم و بحران کرونا در ایران»، با مقدمه وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول، فروردین ماه.
غفوری فرد، منصور (۱۳۹۹)؛ «رونق آموزش مجازی در ایران: توان بالقوهای که با ویروس کرونا شکوفا شد»، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، تیر ماه، ۲۰(۴)، صص ۳۳-۳۴.
غلامی، سمیه؛ حسین چاری، مسعود (۱۳۹۰)؛ «پیش‌بینی شادمانی دانش‌آموزان با توجه به ادراک آنها از انتظارات معلم، نحوه‌ی تعامل معلم و خودکارآمدی»، مجله مطالعات آموزش و یادگیری دانشگاه شیراز، دوره سوم، شماره اول، بهار و تابستان، پیاپی ۲(۶۰)، (مجله علوم اجتماعی و انسانی سابق).