*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
کوک کردن، تنظیم و یا هماهنگ‌کردن تارها و یا سیم‌های یک ساز موسیقی، یکی از مهم‌ترین ارکان این هنر است که نوازندگان با آموزش‌های لازم و شناخت و آگاهی دقیق این روند در دو عرصه عملی و نظری آن، می‌توانند نغمه‌های موسیقایی (صدای نت‌های موسیقی) را در یک نقطه ملایم و یا موزیکال، ساماندهی و تنظیم کنند. بعد از ساخته و آماده شدن یک ساز از لحاظ فیزیکی، تنظیم ساز با بستن پرده‌ها بر روی دسته سازهای دارای پرده‌بندی و همچنین تنظیم نسبت‌های صدای سیم‌ها در این سازها (چون سه تار و تار) به وسیله گوشی‌های تعبیه شده روی ساز و در سازهایی چون سنتور تنظیم محل خرک‌ها و سیم‌ها، برای پیداکردن نغمات موسیقی براساس نسبت فواصل و فرکانس‌ها مورد نظر، آغاز می‌شود .
اگرچه امروزه از تیونرهای مختلف برای تنظیم و کوک سازها استفاده می‌شود، اما در موسیقی قدیم این فاصله و اندازه‌ها به وسیله گوش استادان و نوازندگان انجام می‌شد که امروزه نیز همین شیوه بهترین روش کوک است.
استفاده از تیونرها مشکلات خاص خود را دارد. به ویژه هنگام کوک فواصل ربع پرده پایین‌تر و یا ربع پرده بالاتر از نت اصلی که در قدیم از آن به عنوان «مجنب» یاد می‌شده است، این دستگاه‌ها فرکانس دقیق را به ما نشان نخواهد داد، چراکه این فاصله مهم موسیقایی در تیونرها دقیقا یک چهارم پرده تعریف شده، اما در واقع امر گاه این فاصله از ربع پرده بیشتر و گاه کمتر است.
تیونرها می‌تواند به عنوان یک وسیله کمکی فراگیری کوک مورد استفاده هنرجویان موسیقی قرار گیرند اما در نهایت کوک و تنظیم یک ساز نیاز به گوش دقیق و آشنایی با فواصل موسیقی ایرانی را طلب می‌کند. بهترین روش کوک در سازهای ایرانی استفاده از فاصله‌های چهارم و یا پنجم نغمات است.
مثلا برای کوک کردن ساز سنتور در دستگاه شور می‌توانیم نت «سل» (خرک سوم زرد) را مبنا قرارداده و نت «دو» (خرک ششم زرد ) که در فاصله چهارم آن است را کوک کنیم و در ادامه از نت «دو»، نت «فا» ( خرک دوم سیم‌های سفید) که فاصله چهارم نت «دو» است را تنظیم و سپس نت «سی بمل» (خرک پنجم سیم‌های سفید) که چهارم نت «فا» است را کوک کنیم و الی آخر .
از آن‌جایی که یک ساز ناکوک می‌تواند به کیفیت اجرا آسیب جدی وارد آورد، فراگیری کوک سازها، بخش مهمی از روند آموزشی هنرجویان موسیقی است که در دوره های آموزشی خود باید به آن توجه جدی داشته باشند، به خصوص در سازهای چون سنتور (به علت تعدد سیم‌ها) این توجه و آموزش بسیار ضروری و لازم است.
از سوی دیگری با ورود نتاسیون اروپایی- غربی، بعضی از فواصل مهم موسیقی تحت تاثیر سازهایی چون پیانو، تحریف شده است. به طور مثال این تحریف و تغییرات بخصوص در دستگاه‌هایی چون همایون و چهارگاه دیده می‌شود. به عنوان مثال در کوک دستگاه همایون «سل»، (نت سی کرون) بر اساس فواصل مشابه غربی (سی بکار) کوک می‌شود که ویژگی‌های صوتی این دستگاه را تحت شعاع قرار داده و محل نت‌های شاهد و ایست آن را تغییر می‌دهد. به همین دلیل ضرورت آشنایی با فواصل موسیقی دستگاهی و همچنین توانایی کوک دقیق ساز ، بخش مهمی از آموزه‌های موسیقایی هنرجوبان و نوازندگان موسیقی ایرانی در طول دوره‌های آموزشی و اجراست.