معادن شن و ماسه؛ زخم‌هایی بر طبیعت همدان
بی‌توجهی صمت به محیط زیست در صدور مجوز معادن
*مهرداد نهاوندچی
*دانشجوی دکترای مدیریت محیط زیست
پیدایش معادن شن و ماسه
از ده‌ها هزار سال پیش رودهایی (حدود ۸ رود) از الوند (بالادست) به سمت دشت‌های همدان (پائین دست) جاری می‌شده‌اند. پس از مدتی، برخی از این رودها به دلایل مختلف طبیعی و انسانی خشک شده‌اند. افرادی که در اطراف این رودها زندگی می‌کرده‌اند، به فکر استفاده یا واگذاری این مناطق به عنوان معادن شن و ماسه افتاده‌اند. مواد معدنی از جمله شن و ماسه، از ضروریات نیاز بشر هستند، اما برداشت غیر اصولی، باعث مشکلات محیط زیستی در این معادن شده است. برای مثال بعد از مدتی معادن با یک عمق زیاد رها یا در مواردی به زباله‌دانی تبدیل شدند و مشکلات بعدی را به وجود آوردند. در مواردی مانند معدن شن و ماسه در محدوده شهر جورقان، به دلیل عمق زیاد، معدن تبدیل به یک آبگیر شده، زیستگاه به شکل دیگری تغییری پیدا کرده، حتی ماهی و پرندگان مهاجر در آن منطقه زیست می‌کنند. تغییر زیستگاه باعث به خطر افتادن برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری در سطح استان همدان شده است.
پر مصرف مثل شن و ماسه
حدود ۸۵ درصد از موادی که از زمین استخراج می‌شوند شامل ماسه، ماسه‌سنگ یا سایر مواد آهکی هستند. شن و ماسه همچنین پُرمصرف‌ترین ماده بعد از آب است که تقریباً در هر فرآیند ساخت‌وساز مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ حتی به‌عنوان ماده‌ای در خمیر دندان مورد استفاده بوده و جالب‌تر آن‌که این ماده معدنی بیشترین سهم را در بین معادن در استان‌ها به خود اختصاص می‌دهد که استان همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست. برداشت‌های شن و ماسه حدود یک دهه پیش از دفتر فنی استانداری به سازمان صنعت و معدن واگذار شده است. یکی از مشکلات معادن شن و ماسه استان همدان، پیمانکارانی است که اغلب برای گرفتن مجوز به سازمان صمت مراجعه نمی‌کنند و خود به صورت غیرمجاز از مسیر رودخانه‌ها اقدام به برداشت می‌کنند. مسئولان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان حاضر به مصاحبه با همدان‌نامه نشدند، اما در آمارهای چند سال پیش، ۳۷ معدن شن و ماسه فقط در شهرستان همدان دارای پروانه بهره برداری بودند و ۲۲ مورد آن نیز فعال بودند.
شن و ماسه؛ از ضروریات بشر
کسی نمی‌تواند به صورت کامل مخالف صنعت و معدن باشد، زیرا اصولا مواد معدنی جزء ضروریات نیاز بشر است، اما بحث اصلی ما بر سر اثرات منفی ناشی از تخریب محیط زیست است که اکتشافات و استخراج معادن به آن سرعت می‌بخشد و در واقع اثرات مفید این موضوع را برای مردم کمرنگ کرده است. قاعدتا باید برای گرفتن مجوز به منظور ساخت معادن روالی منطقی وجود داشته باشد، به‌طوری‌که به ظرفیت‌های موجود با دید کارشناسی مناسب نگاه کرده و نقاط مختلف استان را به لحاظ دارا بودن معادن مورد سنجش قرار دهد. اگر بازه زمانی فعالیت معادن و محدوده فعالیت آن‌ها به صورت کارشناسی رصد شود و ملاک صدور پروانه‌ها آسیب رسیدن کمتر به محیط زیست باشد، این موضوع قابل قبول‌تر است، چراکه در اصل استخراج از معادن باید به موازات آگاهی ما از مسائل محیط زیستی باشد. در حال حاضر بهره‌برداری از معادن کنترل نمی شود. معادن شن و ماسه در دو مرحله اکتشاف و بهره‌برداری در حال فعالیت هستند؛ در مرحله اکتشاف مجوزها و استعلامات از سوی سازمان صنعت و معدن و از مجاری ذیربط صورت می‌گیرد که بحث درست یا غلط بودن این موضوع خود جای تامل دارد، این عقیده وجود دارد که بحث اکتشاف هم مخرب محیط زیست است. علاوه بر اکتشاف در مرحله بهره‌برداری هم آسیب زیادی به محیط زیست وارد می‌شود.
مشکل اصلی معادن شن و ماسه
مشکل اصلی در فعالیت این معادن، نوع شن و ماسه است. این معادن باید عمدتا در قالب سایت فعالیت کنند و در مناطقی از استان که مشکل ریزگرد دارند نباید به صورت پراکنده فعالیت کنند. یک محدوده باید مشخص شود تا معادن شن و ماسه در آنجا قرار گیرند نه این‌که نقاط مختلفی وجود داشته باشند که معادن شن و ماسه را در دل خود جای دهند، اگر همه معادن یک جا جمع شوند نظارت و کنترل ساده‌تر خواهد شد و این‌گونه آسیب کمتری به محیط زیست وارد می‌شود. یکی دیگر از مشکلات خالی شدن عمق زیادی از زمین است که پس از برداشت رها و تبدیل به زباله‌دانی می‌شود. معادن شن و ماسه باید موظف شوند پس از برداشت، منطقه را به شکل اولیه برگردانند، تا زیستگاه و اکولوژی منطقه کمتر آسیب ببیند. خطر ریزش دیواره‌ها، از آسیب‌های دیگر این نوع از معادن است.
معادن شن و ماسه همدان، نیازمند نظارت دقیق
اگر قانون ۲۴ منابع طبیعی در مورد معادن اجرا شود و مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستی در فاز پیش از اجرا، حین بهره‌برداری و پس از اتمام پروژه‌های معدنی به صورت عملیاتی اتفاق بیفتد، دیگر شاهد تخریب‌های محیط زیستی نخواهیم بود. نمی‌توان به صورت قاطع گفت که کنترل‌ها به درستی انجام نمی‌شود، اما در قانون آن چیزی که در مرحله اکتشاف و بهره‌برداری باید اتفاق بیفتد صراحتاً مطرح شده است، البته در مرحله اکتشاف میزان زمینی که در اختیار قرار می‌گیرد بسیار بیشتر از بهره‌برداری است و این موضوع نیز می‌تواند اثرات تخریبی به جای بگذارد. در اصل ۵۰ و ۴۵ قانون اساسی نیز به موارد معادن و مسائل محیط زیست اشاره شده، طبیعتا مواردی وجود دارد که اداره محیط زیست باید در جریان آن قرار گیرد و نبود دخالت این اداره باعث تخریب جبران‌ناپذیر منابع طبیعی می‌شود. در مقیاس جهانی زمانی که فعالیت معادن به پایان می‌رسد، موظفند تا طبیعت را به حالت قبل بازگردانند یا خسارت بپردازند. ارزیابی اثرات پس از اتمام پروژه‌ها مخصوصا معادن، یکی از نکات حائز اهمیت در حفظ محیط زیست است که در کشور و استان ما به آن پرداخته نشده است. سوال اساسی این‌جاست اگر ارتباطات بالادست- پائین دست سیستم وابسته کوه- دشت در برداشت معادن شن و ماسه همدان دیده نشود، مناطقی که مسیل بوده، اکنون خشک شده و با تغییر و تخریب اراضی مواجه شده‌اند، اگر با یک ترسالی یا سیل مواجه شوند، چه بلایی بر سر آن مناطق به وجود می‌آید؟ توجه به ارزیابی اثرات محیط زیستی و صدور مجوز معادن شن و ماسه همدان، نیازمند یک بازنگری اساسی و نظارت دقیق دستگاه‌هایی مانند سازمان صمت، اداره منابع طبیعی و اداره حفاظت از محیط زیست در سطح استان است.