مسئول برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان می‌گوید:
پیشگیری از خودکشی، آموزش عمومی، کاهش انگ اجتماعی
رنجبران: ۴۵ نفر کارشناس روان‌شناسی و یا دکترای روان‌شناس بالینی در جمعیت تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی همدان در حال ارائه خدمات سلامت روان به مردم هستند. در حال حاضراین افراد در جمعیت‌های شهری جایگزین شده‌اند، یعنی در مراکز خدمات جامع سلامت شهری یک روان‌شناس جمعیت مربوطه را پوشش می‌دهد. روال کار به این صورت است که فرد به مرکز مراجعه می‌کند و غربالگری سلامت روان، اعتیاد و اجتماعی می‌شود، هدف اصلی در این برنامه‌ها شناسایی افراد نیازمند به دریافت خدمات و مشاوره های روانشناختی و در سطحی بالاتر آموزش گروه‌های هدف و ارتقای سواد سلامت روان است.
*نازنین ناصری
*خبرنگار
می‌توان گفت امروزه عموم مردم از آستانه تحملی پائینی در برابر استرس‌های موجود در جامعه برخوردارند. مشکلاتی از قبیل نبود شغل، مشکلات خانوادگی و مالی، کنکور به عنوان غول زندگی بسیاری از دانش‌آموزان و موضوعات دیگر باعث شده این افراد دچار اختلالات روانی شوند و برخی برای رهایی از آن‌ها تنها راه‌حل پیش روی خود را پایان زندگی بدانند تا به خیال خود از همه سختی‌ها راحت شوند. استان همدان نیز متأسفانه آمار بالایی را به گفته مسئول برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی در گفت‌وگویی که با او داشتیم، دارد. پیشنهاد می‌کنم این گفت‌وگو را بخوانید شاید برای شما هم اتفاق بیفتد.
مسئول برنامه پیشگیری از خودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان با بیان این‌که خودکشی موضوعی است که کمتر اهالی روزنامه به آن توجه کرده و در فضای جامعه پنهان شده است و بیشترین عاملی که باعث می‌شود فرد خودکشی کند مشکلات و اختلالات روانی است، می‌گوید: برنامه پیشگیری از خودکشی در دانشگاه علوم پزشکی زیرمجموعه برنامه‌های سلامت است. در معاونت بهداشتی هم این موضوع در ذیل سلامت روان جای گرفته که در ابعاد مختلف در سطح جامعه اجرا می‌شود. از آغاز اجرای طرح تحول سلامت، ما توانستیم نیروی تخصصی کارشناس سلامت روان یا همان روان‌شناسی بالینی که دارای مدرک کارشناسی و بالاتر است را در مراکز خدمات جامع سلامت که درمانگاه‌های بهداشتی سابق در جامعه بود را جای‌گذاری کنیم و این خدمات را به مردم ارائه بدهیم.
طرح تحول سلامت و ابعاد آن
«حمید رنجبران» با اشاره به این‌که در در شش یا هفت سالی که طرح تحول سلامت اجراشده در زمینه پیشگیری از خودکشی برنامه جامعی تدوین شده است، توضیح می‌دهد: برنامه پیشگیری از خودکشی توسط وزارت کشور به استانداری‌ها ابلاغ می‌شود و مسئول اجرای ابلاغیه پیشگیری از خودکشی در سطح استان‌ها، استانداری‌ها هستند. متولی فنی و علمی برنامه هم دانشگاه علوم پزشکی است. در دانشگاه علوم پزشکی، معاونت بهداشتی و گروه سلامت روان مسئول انجام این برنامه است. برنامه ما چندین بعد دارد؛ یک بعد آن مربوط به جمع‌آوری و ثبت داده‌ها در سامانه اختصاصی طراحی شده برای این کار در سطح دانشگاه‌ها است و این سامانه درگاه‌های اختصاصی برای هر شبکه بهداشت (شهرستان‌ها) دارد. ۹ شهرستان به جز اسد‌آباد که مستقل است را تحت پوشش داریم. در این نه شهرستان کارشناس مربوطه اطلاعات اقدام به خودکشی منجر به فوت یا صرفا اقدام به خودکشی به طور روزانه جمع‌آوری و در اولین فرصت در این سامانه ثبت می‌کنند. اطلاعات در عوامل وسیعی شامل سن، جنس، محل خودکشی، علت، تحصیلات، شغل، شیوه خودکشی و مانند این در این سامانه ثبت می‌شود و این سامانه به ما این امکان را می‌دهد که بدانیم با چه افرادی مواجه هستیم؛ چراکه صرفا تنها خودکشی فرد موضوع مورد نظر ما نیست. وقتی خودکشی اتفاق می‌افتد، بین ۲۰ تا ۱۲۰ نفر را درگیر می‌کند که می‌تواند از همسر فرد، دوستان، همکلاسی، آشنایان تا همسایه‌ها را نیز دربرگیرد. این افراد به شکلی آسیب می‌بینند یا در معرض آسیب روانشناختی هستند و نیازمند مداخله و دریافت خدمات با توجه به تشخیص تخصصی هستند.
مرجع رسمی آمار خودکشی
رنجبران ادامه می‌دهد: سامانه یکپارچه، این اطلاعات را برای ما نگهداری می‌کند، اما این به معنای این نیست که ما مرجع آمار رسمی خودکشی در استان باشیم. مرجع رسمی آمار خودکشی پزشکی قانونی است و آن را بنابر سیاست‌های خود ارائه می‌دهد. سامانه جمع‌آوری و ثبت داده‌های خودکشی دانشگاه علوم پزشکی همدان یک سامانه حرفه‌ای برای انجام مداخلات مربوطه به خانواده‌ها و خود فرد و همچنین اطلاعات محل سکونت فرد است.
بعد آموزشی و تولید محتوا برای آگاهی بخشی به جمعیت عمومی
رنجبران در توضیح بعد دیگری از فعالیت‌ها که آموزش و تولید محتواهای رسانه‌ای است، می‌افزاید: در محورهای مختلف به فردی که اقدام به خودکشی کرده و منجر به فوت نبوده و خانواده‌هایی که درگیر هستند و همچنین گروه‌های مرتبط دیگر مانند نهاد‌ها و ارگان‌ها و افرادی که به شکلی در موضوعات متصل به خودکشی کمک‌رسان هستند و به شکل گسترده در جمعیت عمومی در سطوح مختلف، برنامه‌های آموزشی ارائه می‌دهیم. در سطح ستاد به کارشناسان ستادی، متولیان و مدیرانی که کار می‌کنند و در سطوح شبکه‌ها که یک سطح پائین‌تر از ستاد است به پزشکان، بهورزان، مراقبین سلامت و کارشناسان سلامت روان که با این جمعیت‌ها ارتباط دارند، آموزش می‌دهیم که از اهمیت در نظر گرفتن علائم و نشانه‌‌های فردی که افکار یا اقدام به خودکشی دارد، شروع می‌شود تا مداخله برای خانواده‌هایی که عضوی از خانواده اقدام به خودکشی کرده و فوت‌شده و یا فوت‌نشده‌اند. این آموزش‌ها متنوع و شامل آموزش حضوری و چهره‌به‌چهره و آموزش گروهی از جمله برای سفیران سلامت که به عنوان رابط در محلات محیط‌های دانشجویی، نظامی، سربازخانه و یا محیط دانش‌آموزشی هستند که با توجه به جمعیت خاص خودشان نیاز به آموزش داشته باشند را دارد. علاوه بر آن محتواهای آموزشی از پوستر گرفته تا لوح فشرده و موشن‌گرافی تولید و تکثیر می‌کنیم تا گروه‌های هدف به موضوع خودکشی، ابعاد، نشانه‌‌ها و تبعاتی که خانواده‌ها و جامعه گرفتار می‌شود، آگاه کرده تا هم خانواده‌ها را حساس کنیم و هم توجه نهاد‌ها، ادارات و دستگاه‌هایی که جمعیت‌های تحت پوشش خاص خودشان را دارند به این موضوع معطوف کنیم و همچنین دسترسی به منابع تخصصی تولید شده را تسهیل کرده‌ایم تا با هم‌افزایی توان و وسعت کار را افزایش دهیم.
نحوه غربالگری سلامت روان
مسئول برنامه پیشگیری ازخودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی مداخله را به عنوان بعد آخر عنوان کرده و تصریح می‌کند: این بعد برای ما اهمیت بسیاری دارد. ۴۵ نفر کارشناس روان‌شناسی و یا دکترای روان‌شناس بالینی در جمعیت تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی همدان در حال ارائه خدمات سلامت روان به مردم هستند. در حال حاضر، این افراد در جمعیت‌های شهری جایگزین شده‌اند، یعنی در مراکز خدمات جامع سلامت شهری یک روان‌شناس جمعیت مربوطه را پوشش می‌دهد. روال کار به این صورت است که فرد به مرکز مراجعه می‌کند و غربالگری سلامت روان، اعتیاد و اجتماعی می‌شود، هدف اصلی در این برنامه‌ها شناسایی افراد نیازمند به دریافت خدمات و مشاوره‌های روانشناختی و در سطحی بالاتر آموزش گروه‌های هدف و ارتقای سواد سلامت روان است. این‌که چه سوالاتی پرسیده شود و نحوه غربالگری، به‌طور مشخص در سامانه یکپارچه سلامت روان یا سامانه سیب وجود دارد که کارشناس از فرد می‌پرسد با توجه به نمره‌ای که سامانه به فرد می‌دهد اگر غربال مثبت در نظر گرفته شود، به این معنی است که فرد نیازمند دریافت خدمات تخصصی روان‌شناسی است. مراقب سلامت دو سوال مشخص در مورد خودکشی نیز از فرد می‌پرسد. در جمعیت شهری ما مراقب سلامت و در جمعیت روستائی بهورز این سوالات را می‌پرسد و اگر نتیجه این بیماریابی، مثبت باشد، به‌عنوان اورژانس روانپزشکی در نظر گرفته می‌شود، به این معنی که فرد در معرض خطر اقدام به خودکشی قرار دارد. طبق فرایندی که ما داریم و مراقبان سلامت آموزش دیده‌اند، این فرد بلافاصله به پزشک ارجاع داده شده و پزشک ارزیابی روانی را انجام می‌دهد و در صورت صلاحدید یا به روان‌شناس مستقر در مراکز درمانی و یا به سطوح درمانی بالاتر مانند بیمارستان و پزشکان خصوصی ارجاع می‌دهد و بعد از آن پیگیری می‌شود که وضعیت و مراجعه بیمار به چه شکلی پیش می‌رود.
رنجبران ادامه می‌دهد: مراجعی که به کارشناس سلامت روان ارجاع داده می‌شود، چهار جلسه برای فرد و یک جلسه هم برای خانواده آن فرد مشاوره ارائه داده می‌شود که محتوای هر جلسه و سیر فرایند مشاوره به‌صورت مشخص طراحی و به شکلی تخصصی ارائه می‌شود، است. مثلا در جلسه اول روان‌شناس ما سطح خطر را می‌سنجد که فرد صرفا افکار خودکشی دارد، نقشه‌ای هم در سر دارد، مقدماتی هم برای اجرا تهیه کرده، اقدام هم داشته و همچنین به ارزیابی عوامل خطر خودکشی مانند از‌دست‌دادن شغل، طلاق و یا فوت یکی از اعضای خانواده و یا وجود فردی در خانواده که سابقه اقدام به خودکشی داشته وجود دارد که عوامل خطر شناخته می‌شوند از طرف دیگر عوامل محافظت‌کننده مانند داشتن همسر، دارابودن شغل و میزان تحصیلات که این عوامل را بررسی می‌کند و برای حضور در جلسات بعدی برای مراجع برنامه‌ریزی کرده و مراقبان سلامت مسئولیت پیگیری حضور مراجع در زمان‌های تعیین شده را دارند.
اقدامات ویژه برای خانواده و اطرافیان فرد خودکشی‌کرده
مسئول برنامه پیشگیری ازخودکشی معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان درباره فردی که اقدام به خودکشی کرده و فوت شده، بیان می‌کند: این اقدامات برای خانواده فرد در صورت صلاحدید روان‌شناس برای اطرافیان فرد مثلا همکلاسی و یا همکار و یا هر فرد دیگری که به کارشناس مراجعه کند، صورت می‌گیرد. مجموعه این فرایندها همان فعالیت‌هایی است که همکاران شاغل در مراکز محیطی ما در انجام مداخله و ارائه مشاوره به مراجعین انجام می‌دهند، در محوری دیگر و در ستادهای استانی و شهرستانی، طرح‌ریزی برنامه‌ها و ارزیابی کمی و کیفی کار انجام می‌شود. این امکان وجود دارد که رصد کمی اجرای برنامه‌ها از طریق پایش سامانه سیب انجام شود. تعداد مراجعان، تفکیک جنسیتی، گروه‌های سنی، درصد غربال مثبت، تعداد اورژانس روانپزشکی و یا تعداد افراد و تعداد جلساتی که مشاوره ارائه شده است، قابل ارزیابی و استخراج گزارشات آماری است. همچنین از طریق پایش‌های متنوع دوره‌ای کیفیت ارائه خدمات مورد سنجش قرار می‌گیرد.
فعالیت‌های خارج از حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی
رنجبران با ذکر این‌که این‌ها فعالیت‌هایی است که ما در معاونت بهداشتی و مجموعه نیروهای شاغل اعم از پزشک، مراقب سلامت، بهورز و روان‌شناس داریم، انجام می‌دهیم، اضافه می‌کند: بخش دیگری از فعالیت‌های ما در ارتباط با سایر همکاران دانشگاه و در قالب کمیته پیشگیری از خودکشی دانشگاه انجام می‌شود؛ همانند معاونت دانشجویی که جمعیت دانشجویی را در اختیار دارند و معاونت پژوهش که در حوزه پژوهش فعالیت دارند و همچنین معاونت درمان که ارائه‌دهنده خدمات درمانی به اقدام‌کنندگان خودکشی در مراکز بیمارستان‌ها هستند. با توجه به هماهنگی‌ها و هم‌افزایی‌هایی که داریم تمام تلاشمان این است که اقدام‌کنندگان به خودکشی که به مراکز درمانی می‌آیند به سیستم بهداشتی متصل شده تا خدمات بهداشت روان برای آن‌ها ارائه شود.
برنامه جامع پیشگیری از خودکشی
وی به انتظار همکاری دستگاه‌های مرتبط نیز اشاره کرده و تصریح می‌کند: ما در کمیته سلامت و امنیت غذایی نیز با دستگاه‌های مرتبط با خودکشی همکاری می‌کنیم. برنامه جامع پیشگیری از خودکشی به استانداری ابلاغ شده و دبیر آن دفتر امور اجتماعی استانداری است که در این قالب دستگاه‌های دارای وظیفه باهم تشریک مساعی و همکاری می‌کنند. وزارت بهداشت برنامه جامع خودکشی را طراحی کرده است، در سال جاری نسخه سوم که ویرایش شده است را دریافت کرده است. ابتدای سال برای ابلاغ به دیکر دستگاهها به استانداری ارسال کردیم. در برنامه عملیاتی هم وضعیت سال قبل مشخص و توضیح داده شده که چقدر کار شده و نتیجه به چه صورت بوده، اهداف و شاخص‌ها ذکر شده و همچنین وظایف تمام دستگاه‌های مرتبط با این موضوع در این برنامه آورده شده است. یک برنامه‌ریزی داریم که در سه ماهه اول، دوم و سوم مشخص شده چه دستگاه‌هایی مانند آموزشوپرورش، سازمان تبلیغات، بهزیستی و پزشکی قانونی که در این زمینه همکاری دارند، چه فعالیت‌هایی باید داشته باشند. برخی دستگاهها مانند آموزشوپرورش و دانشگاه جمعیت وسیع داشته و برخی دستگاهها مانند بهزیستی مشخصا برنامه‌هایی ویژه برای خودکشی دارند و دستگاه‌های حمایتی مانند کمیته امداد نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد و برخی دستگاهها مانند صداوسیما که می‌توانند در زمینه اطلاع رسانی وآگاهی‌بخشی به عموم فعالیت کنند. در این برنامه جامع فعالیت‌ها با جزئیات آن در محورهای مختلف و وظایف دستگاه‌های مختلف آورده شده است.
نقش دستگاهها در شناسایی اقدام‌کتتدگان به خودکشی
وی یکی از محور‌ها را شناسایی اقدام‌کنندگان به خودکشی بیان می‌کند و می‌گوید: همان‌طور که در دانشگاه علوم پزشکی از طریق غربالگری سلامت روان کار غربالگری را انجام می‌دهیم، اقدام‌کنندگان به خودکشی شناسایی و در مراکز درمانی به ما معرفی می‌شوند. از بقیه دستگاهها هم که جمعیت دارند مانند آموزشوپرورش با طرح «نماد» که دانش‌آموزان نیازمند به خدمات را شناسایی می‌کند و همچنین سایر دستگاهها نیز که امکان شناسایی و ارجاع افراد را به مراکز ما دارند، کمک می‌گیریم.
وی تأکید می‌کند: در بعضی حیطه اخبار و اطلاع‌رسانی نیز فعالیت‌هایی انجام می‌شود. در زمینه نحوه انعکاس اخبار خودکشی که اهمیت زیادی داشته و با توجه به حساسیت چگونگی اطلاع‌رسانی و پوششی اخبار خودکشی سعی کردیم که با تهیه شیوه‌نامه‌ای در این خصوص نظر اصحاب رسانه را به این دقت در این موضوع جلب کرده تا یاری‌رسان ما باشند. کارگاه‌هایی نیز برای نیروهای آتش‌نشانی، نیروی انتظامی و اورژانس با موضوع نحوه برخورد و اجرای مداخله در صحنه‌های خودکشی برگزار کرده‌ایم.
انگ اجتماعی
رنجبران به وجود اختلالات روانپزشکی و بازخورد آن در جامعه اشاره می‌کند و هشدار می‌دهد: ما یک انگ اجتماعی قوی و گاه تقویت‌شده در این زمینه داریم که محدود به جامعه ما نیست و در همه دنیا این استیگما نسبت به اختلالات روانی وجود دارد. فردی که بیماری جسمی می‌گیرد، به راحتی به پزشک مراجعه و تحت درمان قرار می‌گیرد، اما اگر فردی دچار افسردگی و اختلال روانی و وسواس باشد و یا افکار خودکشی داشته باشد، به نزدیک‌ترین فرد خانواده هم ابا دارد بگوید. این مشکل باعث می‌شود که آمار افراد بیمار نسبت به دریافت خدمات و یا جویابودن خانواده‌ها برای درمان تخصصی کم باشد. در این میان آمار و پژوهش‌ها نشان داده خیلی از افراد تحصیل‌کرده این گمان اشتباه را دارند که اختلالات روانپزشکی نیاز به دریافت خدمات تخصصی نداشته و بعد از مدتی خود بیماری خودبه‌خود برطرف می‌شود یا تغییر دادن شغل یا ازدواج‌کردن و یا مسافرت‌کردن را به معنای راه‌حل اختلال روانی می‌دانند. این موارد ممکن است در بعضی موارد معدود کمک‌کننده باشد اما راهکار درست و علمی نیست و یا حتی کارهای خطرناک‌تر انجام می‌دهند. مثلا برای درمان و حل مشکل به مصرف مواد روی بیاورد که نه‌تنها مفید نیست، بلکه فاجعه به بار می‌آورد.
رنجبران تأکید می‌کند: به دلایل فوق در جمعیت ما، دنبال‌کنندگان خدمات روان‌شناسی و روانپزشکی در مقایسه با شیوع اختلالات حیطه روان کم بوده و کارشناسان ما در خلال ارائه سایر خدمات بهداشتی، نسبت به ارزیابی وضعیت سلامت روان مراجعه‌کنندگان اقدام می‌کنند. به عنوان مثال خانم بارداری که مراجعه می‌کند موضوع سلامت روان او نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
وی خاطر نشان می‌کند: موضوع خودکشی مسئله‌ای چند وجهی و چند عاملی است و مربوط به این‌جا و اکنون نیست که انتظار داشته باشیم در مقطعی کوتاه دو توسط یک نهاد کنترل‌شده یا کاهش یابد، بنابراین ما هم خودمان در این بخش باید بیشتر کار کنیم و هم از دستگاه‌هایی که همکاری دارند، انتظار بیشتری داریم و هم از رسانه‌ها بر حسب وظیفه مدنی که دارند در افزایش سلامت روان کار کنند تا به مردم این آگاهی را بدهیم که موضوعات روانپزشکی نه‌تنها از لحاظ درمان اهمیت کمی نداشته، بلکه شاید پر اهمیت‌تر از سلامت جسمی باشد.
وی اشاره می‌کند: گاه جامعه خدمات روان‌شناسی را جز خدمات لوکس و گران‌قیمت در نظر می‌گیرد و با توجه به بالابودن هزینه این خدمات در بخش‌های خصوصی و عدم پوشش بیمه‌های درمانی، شاهد دلایل دیگری نسبت به مراجعه کمتر مردم و دریافت خدمات در این زمینه‌ها هستیم. با افتخار اعلام می‌کنیم که تمام خدمات کارشناسی سلامت روان در در مراکز بهداشتی علاوه بر این‌که از کیفیت استانداردی برخوردار بوده، رایگان است و ما انتظار داریم افراد و خانواده‌ها از این فرصت استفاده کرده و از این خدمات و بهره‌مند شوند.