خورزنه؛ پهنه برآمدن خورشید گردشگری

*صاحب محمدیان منصور

*مدرس دانشگاه

در طرح مطالعاتی دامنه شمالی الوند که توسط دانشگاه بوعلی سینا انجام شد ۱۹ پردیس گردشگری ارائه و به تصویب رسیدند که یکی از این پردیس‌ها ژئو سایت خورزنه بود. در ادامه‌ طرح دامنه شمالی الوند با توجه به اهمیت جایگاه خورزنه موضوع تهیه طح تفصیلی این ژئوسایت در دستور کار قرار گرفت. پس از انجام مطالعات چهار بعد گردشگری در این منطقه شناسایی شد که عبارتند از: گردشگری زمین گردشگری، گردشگری طبیعت و گردشگری ورزشی که در ادامه به بررسی این موارد می‌پردازیم.

طبق اطلاعات نقشه زمین‌شناسی منطقه همدان، شکل‌گیری تپه خورزنه در دوران سنوروئیک و زیر دوره نئوژن و پالئوژن در حدوو ۲۳ تا ۳۶ میلیون سال پیش بوده است. وجود فسیل‌های دوکفه‌ای در این تپه نشانه قرارگیری این تپه در آب‌های کم عمق است.

خورزِنه: مشرق، سمتی که خورشید از آن برآید، نام کوهی در مشرق همدان (فرهنگ مردم همدان، اذکائی ۱۳۸۵). «کــوه خورزنــه» (پهنــه برآمــدن خورشــید / کوهــی کــه خورشــید از آن ســر می‌زنــد)، از نـگاه زبان‌شناسـی یــا گویشــی کــردی، همــان «پهنــه برآمــدن خورشــید» اســت.

در مجاورت کوه خورزنه تپه شاه‌طهماسب (اله‌وردی‌خان) قرار دارد که به عنوان آثار تاریخی در میراث فرهنگی به ثبت رسیده است آثار کندوکاو، یافته‌های باستان‌شناختی مانند سفال‌هایی از نیمه‌ی دوم هزاره‌ اول قبل از میلاد(۲۵۰۰ ق م) گویای کاربری و پیشینه‌ی آن‌جاست. براساس شواهد مذکور، قدمت استفاده از این مکان به پیش از دوره اشکانی باز می‌گردد.

از منظر کاربری تاریخی چهار کاربرد می‌توان برای این تپه برشمرد. معدن تاریخی، مخفیگاه، نیایشگاه و سکونتگاه. ابوالحسن علی بن حسین مسعودی بغدادی (۳۴۶) مورخ قرن چهارم در کتاب مروج الذهب عنوان می‌کند: اسکندر پسر فیلیپس هنگام بازگشت از شهرهای خراسان، پس از مراجعت از هند و چین شیر سنگی را از سنگ‌های خورزنه ساخته است و آن شیر را برای شهر و باروی آن طلسمی ساخت.

ابو عبدالله یاقوت بن عبدالله حموی رومی (۶۲۶ ق) عنوان می‌کند: شیرویه پسر شهردار همدانی گوید: سلیمان بن داوود – ع – از جایگاه همدان گذر می‌کرد، گفت: چگونه است این جایگاه که با این بستر بزرگ آبی و فراخی پهنه‌اش، شهری در آن نساخته‌اند! گفتند: ای پیغمبر خدا! هیچ کس در آن پایدار نمی‌ماند. زیرا که سرما سخت در آن فرو می‌آید، و به بلندی نیزه برف می‌ریزد. پس وی به صخرجنی(دیوی که انگشتر سلیمان را دزدید) گفت: آیا شگرد و چاره‌ای هست؟ گفت آری. پس آنگاه وی، دَدی تراشیده از سنگ برآورد؛ و آن را به سبب سرما طلسمی ساخت و بنهاد و شهر را بنا کرد. دَد همان شیر است که از سنگ خورزنه تراشیده شده است؛ و خورزن کوهکی است بر دروازه‌ همدان، که فراروی دم شیر قرار گرفته است.

شیرسنگی همدان از ساخته‌های یونانیان باشد، که به احتمال قریب به یقین حَسَب دستور اسکندر مقدونی هنگام بازگشت وی از اکباتان به بابل (در یادبود سردار بزرگش هفاییستون) (۳۲۴ ق.م.) از خرسنگ‌های کوه خورزنه نزدیک همدان تراشیده شده و بر دروازدی خراسان آن شهر به مثابه یادبودی نصب شده است».

در باب مخفیگاه بودن این مکان، علی خان ظهیرالدوله ملقب به صفاعلی (۱۲۴۳-۱۳۰۳ ه ش) سیاستمدار ایرانی، که در دوران مظفرالدین شاه به حکومت همدان (۱۲۸۵/۳/۱۸ تا ۱۲۸۵/۱۰/۱۸) منصوب شد، در خاطرات خود درباره خورزنه چنین نوشته است. کوه خورزنه طرف مشرق شهر همدان است به مسافت تقریبا سه ربع فرسخ. چندان کوه بزرگی نیست. گویا آن وقت که اهالی اکباتان طوایف و کوه‌نشین بوده است مثلا هزار سال قبل از میلاد در این کوه مأمن‌های سخت داشته‌اند که بعدها محض آن‌که اشرار یا دزدها منزل نکنند شکسته و مسدود کرده‌اند.

درباره نیایشگاه بودن این مکان نیز باقوت حموی چنین می‌گوید: و همین جاء [خورزنه] پیوسته نیازگاهی برای سلیمان -ع- بوده است.

اما بررسی زاویه قرارگیری غار خورزن و غار هفت سورگله نسبت به جهت شمال جغرافیایی نشان می‌دهد که این زاویه در حدود ۱۵۰ درجه است و این زاویه شباهت بسیار زیادی با زاویه خانه قدیمی همدان که رو به جنوب با محدوده چرخش ۹ تا ۳۳ به سمت شرق است دارد. همچنین زاویه قرارگیری غار نسبت به سطح افق نیز در حدود ۳۵ درجه است که یک جهت‌گیری کاملاً اقلیمی در جهت استفاده حداکثری از نور خورشید است. این دلایل نشان می‌دهد که این غارها در تابستان بسیار خنک و در زمستان نیز قابل سکونت خواهد بود و بنابراین این غارها می‌تواند سکونتگاه‌هایی کهن باشد.

کوه خورزنه به دلیل وجود عناصر زیر دارای جایگاه فرهنگی خاصی شده است:

۱- موقعیت جغرافیایی نسبت شهر و طلوع خورشید باعث شکل‌گیری باورهایی در خصوص آیین مهرپرستی در این منطقه شده است

۲- وجود غارهای دستکند باعث شده است که مردم این غارها متصل به بازار همدان می‌دانند و از وجود گنج‌های عظیم در دل آن سخن می‌گویند.

۳- حکاکی و برآمدگی‌هایی به صورت دایره (خورشید واره): این خورشید واره‌ها در قطرهای مختلف از ده سانتی متر تا یک و نیم متر، هم در داخل غارها و هم در سطح سنگ‌ها در نقاط مختلف کوه دیده می‌شود.

۴- صخره های خاص با حالتهای ایستاده(صخره های دو خواهران)

۵- بقایای یک بنای مدفون در خاک که مردم این مکان را هسته اولیه شکل گیری همدان می‌دانند.

زنده‌یاد محمود اجل در یادداشت‌های خود می‌نویسد: «اولین کلاس آموزش کوهنوردی همدان از سال ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۴در بلندی‌های این کوه انجام شده است». وجود صخره هایی خاص در ارتفاعات بالای تپه خورزنه محل مناسبی برای صخره نوردان است.

سیستم درجه‌بندی یوسیمیتی درجه سختی مسیرهای صعود سنگ‌نوردی می‌باشد. در این سیستم کلاس پنج از ۵.۸ تا ۵.۱۵ دارای درجه سختی است. موقعیت مسیر های صخره نوردی خورزنه ودرجه سختی آن‌ها در کتاب Face of Iran  نوشته نسرین نیک بخش،جرالد کروگ، کریستینا هوپز و کریستینا فرایدریش در آلمان به چاپ رسیده است این درجه بندی از ۵.۸ (مسیر رویا) تا c 5.13 (مسیر دو پی یر) در خورزنه وجود دارد. به همین دلیل خورزنه را مدرسه صخره نوردی نام نهاده‌اند.

 

کوه خورزنه دارای پوشش گیاهی و تنوع جانوری است که به دلیل قرار نگرفتن این محدوده‌ در چهار حوزه تحت حفاظت محیط زیست، متأسفانه تا کنون مطالعاتی در راستای شناخت انواع پوشش گیاهی صورت نگرفته است اما جانوران گوناگونی از جمله خرگوش، خفاش، شغال، جوجه تیغی (تشی)، روباه و پرندگانی همچون صعوه ابرو سفید، کمرکولی بزرگ، کبک و کلاغ مشاهده شده است که ساکنان قدیمی روستای تفریجان وجود حیواناتی همچون آهو و گراز در گذشته را نیز بیان کرده‌اند.

پس از پایان مطالعات تفصیلی در تمامی ابعاد موجود در کوه خورزنه، شناخت جاذبه‌ها و شاخص‌های مهم و موجود از طریق تدوین ماتریس سوات (SWOT) و تحلیل QSPM به راهبردهایی جهت استفاده از جاذبه‌های موجود و تقویت آن‌ها در بعد گردشگری دست یافته شد که با اتخاذ رویکرد توسعه‌ای- حفاظتی، محلی در دامنه کوه خورزنه با ویژگی‌هایی از جمله نداشتن آلودگی بصری، رعایت اصول اقلیمی و نزدیکی به جاذبه‌های روی تپه ایجاد نکند در محل یکی از معادن متروک در نظر گرفته شد. سایت بارگذاری شامل عملکردهایی همچون گالری، رستوران، کلاس آموزش سنگ‌تراشی، درمانگاه، سالن همایش، فروشگاه صنایع دستی، درمانگاه، نمازخانه، استراحتگاه، محل جمع‌آوری زباله، سایت سنگ‌نوردی آموزشی و محل همایش روباز در نظر گرفته شده است.

در راستای رویکرد مورد استفاده در این مطالعات، عرصه و حریم تاریخی برای کوه خورزنه پیشنهاد شده است که لازم است تعیین دقیق عرصه و حریم توسط کارشناسان متخصص در این حوزه در اولویت برنامه‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار گیرد.