آینده آب همدان
تجزیه و تحلیل مسائل مربوط به کاهش شدید سطح آب سفرههای زیرزمینی
*محمد آژنگ
*کارشناس کشاورزی
با روندی که در حال حاضر برداشت آب سفرههای زیر زمینی استان دارد و آماری که از کاهش سطح آب در چند دهه گذشته در دست است، آینده فاجعه‌باری خواهیم داشت. با توجه به این‌که استان همدان، سیزدهمین استان خشک کشور است، وضع برداشت آب از سفره‌ها را فقط در مورد یک محصول سیب‌زمینی با اعداد و ارقام و آمار بررسی می‌کنیم.
تولید سیب‌زمینی استان همدان حدود ۹۵۰ هزار تن است که یک پنجم تولید کل کشور را تشکیل می‌دهد. ۲۰ هزار هکتار از اراضی استان به کشت سیب‌زمینی اختصاص دارد و با میانگین برداشت ۴۳۲۷۱ کیلو در هکتار، مقام اول کشور را داراست که میزان آب مورد نیاز تولید ۹۵۰ هزار تن، ۷۶۰ میلیارد لیتر یا ۷۶۰ میلیون مترمکعب است. در شهرستان بهار سطح کشت سیب‌زمینی ۵۹۴۰ هکتار با تولید ۲۵۰ هزار تن و با مصرف آب ۲۰۰ میلیارد لیتر یا ۲۰۰ میلیون متر مکعب، دارای مقام اول تولید استان است.
اعداد فوق فقط مربوط به یک محصول است و برداشت سایر محصولات و نیاز آبی آن‌ها را باید به این اعداد اضافه کرد. دلیل کاهش شدید و انکارناپذیر سطح آب سفرههای زیرزمینی استان، برداشت هرساله این آب‌ها است. حال سوال مشخص از مسئولین استان این است که به ازای این حجم عظیم برداشت آب از سفره‌ها، چند درصد و چه مقدار به سفرههای زیرزمینی آب تزریق می‌شود و وزارتخانهها و ارگانهای مسئول چه پاسخی در مقابل این فاجعه دارند؟ البته کاملا مشخص است که میزان افت سطح آب سفره‌ها، پاسخ روشن را می‌دهد که عملا کار موثری در مورد تزریق آب صورت نگرفته و این روند کاهش همچنان ادامه دارد، در ضمن می‌توان پاسخ و برنامه‌های مسئولان را در توجیه این بحران به شرح زیر بیان کرد که نقش چندانی در روند سیر نزولی
سطح آب سفره‌ها ندارد.
پاسخ مسئولین این است: «ما درحال نصب کنتورهای هوشمند هستیم !آبخیزداری و آبخوان‌داری را پیگیری می‌کنیم. افتخار ما این است که یک‌پنجم سیب‌زمینی کل کشور را تولید می‌کنیم. باید مسئولین وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری و سایر ارگانهای زیربط روشن و واضح با اعداد و ارقام و آمار واقعی پاسخ دهند که سالانه چه مقدار آب از سفره‌ها برداشت و چه مقدار تزریق می‌شود و منحنی نزولی آن را طی چند دهه گذشته به ما نشان دهند و اعلام کنند طی چند سال آینده این منحنی نزولی ما را به کجا می‌‌برد و روزی فرا خواهد رسید که به مثابه حساب بانکی که فقط برداشت داریم و واریزی به اندازه برداشت نیست، از سفرههای زیرزمینی این فریاد به گوش خواهد رسید که آب دیگر موجود نیست.
کاهش شدید آب و خشکاندن تعداد زیادی از چاه‌های دشت قهاوند، کبودر آهنگ، رزن، بهار، اسدآباد، فامنین، تویسرکان، نهاوند، ملایر و فرو نشست زمین‌ها گویای آینده نابه‌سامان آب در استان است. اضافه می‌کنم که ایران جز کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین است؛ به حدی که فرونشست زمین در ایران ۹۰ درصد از میانگین کشورهای توسعه‌یافته بیشتر است، در حال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند. در بعضی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله قرار گرفته است.
از مناطقی با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کبودرآهنگ همدان اشاره کرد. البته دشت‌های سایر استان‌ها مانند ورامین، نظرآباد دشت تهران، مشهد، نیشابور، کرمان، اصفهان، قزوین نیز دارای چنین شرایطی هستند.
وضعیت در فروچاله کبودرآهنگ به شکلی بحرانی است که محل فروچاله به عمق ۶۰ متر هیچ‌گونه رطوبتی در خاک وجود ندارد و وضعیت برگشت‌ناپذیر است. زمینی که دچار فروچاله شده از دست می‌رود و غیرقابل استفاده است.
«حسین فضلی» مدیر توسعه و بازگانی جهاد کشاورزی استان در سال ۱۴۰۰ از صادرات ۷۰ هزار تن سیب‌زمینی استان خبر داده است یا به عبارت دیگر میزان آب صادرشده از سفرههای زیر زمینی همدان در یکسال ۵۶ میلیارد لیتر یا ۵۶ میلیون مترمکعب به سایر کشورها است.
سوال مهم این است: چند مترمکعب آب به سفره‌ها تزریق کرده ایم؟ این مقدار آب به صورت سیب‌زمینی به کشورهای عراق، پاکستان، افغانستان، ازبکستان، آذربایجان، ارمنستان، روسیه صادر شده است.
موضوع قابل توجه این‌که آب بیشتر این کشورها مانند ارمنستان و آذربایجان بیشتر از آب ایران است و این کشورها ترجیح می‌دهند که آب استان ما را در قالب محصولات کشاورزی به ارزان‌ترین قیمت یعنی لیتری چند ریال ببرند و ما افتخار می‌کنیم که صادرات محصولات کشاورزی داریم!
آمارهای گمرک نشان می‌دهد در سال گذشته ۸ میلیون و ۵۰۲ هزار تن محصولات کشاورزی به کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس، روسیه و سایر کشورها صادر شده و به گفته «شاهپور علایی‌مقدم» از هدف‌گذاری دوبرابری صادرات محصولات کشاورزی تا پایان برنامه هفتم خبر داده است! به نظر می‌رسد تا پایان برنامه هفتم توسعه شاهد صادرات بیش از ۱۶ میلیون تن محصولات کشاورزی خواهیم بود یا به عبارت ساده‌تر فروش آب به قیمت ناچیز!
با توجه به مطالب فوق می‌توان آینده بحرانی آب را در استان همدان و کل کشور پیش‌بینی کرد و چنان‌چه توجهی به این مسئله مهم صورت نگیرد، در آینده، آبی برای ادامه زندگی نخواهیم داشت.
راهکار
البته این واقعیت وجود دارد که میلیون‌ها نفر در بخش کشاورزی سراسر کشور فعالیت می‌کنند و از این طریق امرار معاش می‌کنند و بدون برنامه نمی‌توان با بیکارکردن این قشر زحمت‌کش، از فعالیت آن‌ها جلوگیری کرد.
تشکیل کارگروهی متشکل از متخصصین وزارت نیرو، کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، وزارت صمت، استانداری‌ها و سایر ارگانهای زیربط برای برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌ها:
- تعیین میزان برداشت آب از سفرههای زیرزمینی تمام شهرها، بخش‌ها و روستاهای استان، با توجه به میزان تزریق آب به سفره‌ها به طوری که کاهش سطح آب سفره‌ها متوقف شود.
۲- برنامه‌ریزی برای تغییر الکوی کشت محصولات به نحوی که محصولاتی جایگزین شود که به آب کمتری نیاز داشته باشد و هماهنگ با میزان برنامه برداشت آب از سفره‌ها باشد.
۳- برنامه‌ریزی وسیع آبخیزداری و آبخوان‌داری برای تمام مناطق استان به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و نفوذ نزولات آسمانی به داخل سفره‌ها
۴- کاشت گیاهان مختلف مخصوص مناطق آبخیزداری به منظور افزایش پوشش گیاهی. برای مثال؛ کاشت گیاه تاغ داخل بانکت‌های احداث‌شده در مناطق آبخیزداری
۵- سرمایه‌گذاری در احداث کارخانجات و مراکز تولیدی و اشتغال‌زایی به منظور جذب کشاورزان و مخصوصا نسل جوان که در اثر خشک‌شدن منابع آبی، بیکار شده یا بیکار خواهند شد. ترجیحا احداث این مراکز تولیدی در محل سکونت کشاورزان باشد.
۶- برنامه‌ریزی برای تولید محصولات کشاورزی که فقط مورد نیاز مصرف داخلی باشد و از تولید محصولات بیش از مصرف داخلی برای صادرات جلوگیری و از صدور آب سفرههای زیر زمینی ممانعت شود؛ زیرا صادرات محصولات با نیاز آبی بالا معقول نیست و مصرف آب سفره‌ها جز زیان و خسارت به سرمایه ملی آب نتیجه‌ای نخواهد داشت.
۷- تقویت صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی و صنعت بسته‌بندی
۸- قانونی وضع شود که باغات مجهز به سیستم آبیاری قطره‌ای شوند و از مصرف آب زیاد به شکل سنتی و ثقلی جلوگیری شود. متأسفانه اکثر باغات کشور به طریق سنتی و حتی کرتی آبیاری می‌شود؛ بدین معنی که کرت‌ها که شبیه حوضچه‌هایی هستند و دارای دو یا سه درخت هستند پر از آب شده و چند مترمکعب آب
برای دو تا سه درخت مصرف می‌شود، حتی در استان البرز که در امر باغداری پیشرفته است، این سیستم کرتی باعث کاهش آب‌های زیر زمینی شده است.
در خاتمه اضافه می‌کنم که تشکیل کارگروه تخصصی با حضور تمامی وزارتخانهها و ارگان‌ها می‌تواند با برنامه‌ریزی و اجرای دقیق برنامه‌ها از نابودی آب سفرههای زیرزمینی جلوگیری کند و زندگی نسل‌های آینده ایران را نجات دهد.