*دکتر سید مجتبی حسینی
*کارآفرین و مدرس دانشگاه
در نظام اجتماعی کشورهای توسعه یافته، جوامع روستایی دارای جایگاه مهمی هستند، چراکه روستا محور تولید و تأمینکننده امنیت غذایی هر کشور بوده، بنابراین بدون تکیه به شهر میتواند به حیات خود ادامه دهد در حالیکه شهر بدون روستا و بهرهگیری از منابع آن محکوم به نابودی است.
یکی از اهداف کلان توسعه در اغلب کشورها و از جمله کشور ما، کاهش بیکاری و توسعه فعالیتهای شغلی است. عمران روستایی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغههای اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است و اهمیت آن به اندازهای است که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بخش کشاورزی، محور توسعه تلقی شده و اهداف این بخش در راستای توسعه اقتصادی، در بسیج کلیه امکانات ملی به منظور رسیدن به خود کفایی در تولید کالاهای اساسی کشاورزی، تقویت توان اقتصادی روستاها و احیای آن به عنوان منبع و جایگاه اصلی تولید بیان شده است.
در کشور ما تاکنون به دلیل جایگاه نفت به عنوان مهمترین منبع درآمد کشور، نقش کشاورزی در تولید ملی و صادرات کمتر بوده و این موضوع موجب برهم خوردن رابطه متعادل شهر و روستا شده است. به همین دلیل شهرها به مکانی برای تمرکز زیرساختهای اقتصادی و مالی کشور تبدیل شده و روستاییان نیز به دلیل دستیابی به شغل و درآمد بیشتر به سوی مهاجرت به شهرها گرایش پیدا کردهاند. از سوی دیگر تبعیض در ارائه خدمات دولتی در حوزههای عمرانی، بهداشتی، آموزشی و درمانی به روستاییان طی سه دهه گذشته نیز به مهاجرت روستاییان و ایجاد حاشیهنشینی در شهرها دامن زده است. مهاجرتهایی که نه از روی میل و رغبت بلکه از روی ناچاری و اغلب برای به دست آوردن یک شغل آبرومندانه رخ داده است.
باید توجه داشت که خالی شدن روستاها از جمعیت و غیرفعال شدن آنها، تبعات متعددی در حوزههای اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی، فرهنگی و تاریخی و امنیتی ایجاد کرده و میکند که از آن جمله میتوان به مواردی مانند وابستگی کشور به سایر کشورها، تحققنیافتن رشد اقتصادی، بیکاری، افزایش حاشیهنشینی، تخریب و از بین رفتن منابع، افزایش مخاطرات طبیعی، از بین رفتن سند تاریخی و میراثی کشور، از بین رفتن آداب و سنن ملی، تهدید مرزها و افزایش درگیری مرزی اشاره کرد.
از سوی دیگربرخی سیاستهای اعمال شده در سالهای اخیر گرچه با هدف توسعه جوامع روستایی صورت گرفته اما نداشتن مطالعه کافی و نبود نسخه یکسان برای نقاط مختلف کشور منجر به ناکارآمدی سیاستها و بعضا نتیجه معکوس آن گردیده که الحاق روستاها به شهر یکی از این سیاستهاست.
در این راستا ایجاد اشتغال برای ساکنان روستاها و همچنین توزیع مناسب منابع و خدمات دولتی نیازمند اصلاح و بازنگری دقیق قوانین است که میتواند کمک قابل توجهی به تامین امنیت اجتماعی کرده و منجر به کاهش پدیده «مهاجرت روستا به شهر» شود.
در این زمینه بررسیهایی صورت گرفته که طی آن دو عامل اصلی مهاجرت روستاییان؛ کمبود امکانات و خدمات رفاهی و معیشتی در روستا و همچنین نبود اشتغال پایدار و عادلانه در روستاها معرفی شده است.
برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها و همچنین ایجاد مهاجرت معکوس (از شهر به روستا) میبایست کلید واژهای را با نام «توسعه پایدار روستا» تعریف و برای دسترسی به آن مجدانه و جهادگونه تلاش کرد. به عبارتی دیگر، توسعه پایدار روستایی، فرآیند آباد شدن روستا است. فراهم کردن زمینه اشتغال و افزایش درآمد برای روستاییان، پشتیبانی از بخش کشاورزی، تنوع بخشی به فعالیتهای اقتصادی، رشد و خلاقیت وارتقای دانش فنی ازجمله برنامههای قابل اجرا برای دستیابی به این هدف است.
برای تحقق این هدف میبایست استراتژیهای لازم تبیین، قانونهای حمایتی در مجلس شورای اسلامی تدوین و در قالب اقدامات اجرایی از سوی دولت جمهوری اسلامی به عرصه ظهور برسند. در این راستا از نظر نگارنده ۵ رویکرد و استراتژی میتوانند مورد توجه قرار بگیرند که عبارتند از: توجه به سرمایههای انسانی و اجتماعی در روستا و بهبود آن، تأمین و اصلاح زیرساختهای اولیه از قبیل آب، برق ، بهداشت ،آموزش و پرورش و مانند آن، تقویت سیستمهای کشاورزی صنعتی، فراهم کردن زمینه اشتغال کشاورزی تبدیلی و خروج از اشتغال تک بعدی کشاورزی، استفاده صحیح از منابع طبیعی و حفظ آن و توجه به میراث فرهنگی روستا و ترویج گردشگری روستایی.
تاکید اصلی این نوشتار بر اتخاذ رویکردی مناسب به منظور کاهش مهاجرت روستاییان به شهرهاست و در این راستا به هدفی مبتنی بر توسعه پایدار روستایی تکیه میکند تا زمینه ساز زندگی بهتر و عادلانه برای روستاییان شریف و عزیزمان باشد. برنامه اقتصاد و اشتغال مهمترین جزء مفقوده در سیاستهای اعمال شده از سوی دولتها برای روستاها بوده است. بر این اساس بر همه متولیان و دست اندرکاران و البته آنانی که دغدغه روستا و روستاییان را دارند واجب است تا با استفاده از ابزار علم و عمل به میدان آمده و گامی محکم برای رسیدن به توسعه پایدار روستا در ایران بردارند.