استان‌های کردستان و زنجان، قربانی تأمین آب شرب شهر همدان
انتقال آب از تالوار، پایدار یا ناپایدار؟

*مهرداد نهاوندچی  

*دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی محیط زیست         

موضوع انتقال آب از سد تالوار بیجار گروس به همدان یکی از موضوعات داغ این روزهاست. زمانی که یک حوزه آبی بین چند کشور یا چند استان یا شهر و روستا قرار می‌گیرد، این امر دارای حساسیت‌های بالایی است که می‌تواند منشا اختلاف و تعارض منافع اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی میان افراد بین آن حوزه آبی باشد. در این گزارش سعی کردیم با مسئولان شرکت آب منطقه‌ای همدان گفت‌و‌گو کنیم؛ مسئولان این شرکت به هیچ عنوان حاضر به پاسخگویی درباره این موضوع نشدند و گفتند که موضوع را از شخص استاندار مورد پرسش قرار دهیم. ما این موضوع را از استاندار پیگیری کردیم و از منظرهای مختلف و مشکلات محیط زیستی به آن پرداختیم.

تالوار از منظر استاندار همدان

به گزارش همدان‌نامه، «علیرضا قاسمی فرزاد» شامگاه سه‌شنبه یازدهم مرداد ماه ۱۴۰۱ در نشست خبری خود در سالن جلسات استانداری در پاسخ به خبرنگار همدان‌نامه در خصوص انتقال آب از سد تالوار به همدان اظهار کرد: انتقال آب در دنیا منسوخ نشده و همه‌جا این کار انجام می‌شود، اما آیا در فرهنگ مصرف، فرهنگ درستی داریم؟ ما معمولا آبی که با این هزینه استحصال و تصفیه می‌شود را به درستی مصرف نمی‌کنیم. در مورد میزان برداشت از این حوزه آبی باید گفت که: این بحث وجود ندارد که استانی صدای بلندتری دارد، پس سهم بیشتری دارد. نظام، نظام اسلامی و دولت، دولت عدالت‌محور است. اگر آب تالوار قرار است، انتقال پیدا کند، بین ما (همدان)، زنجان و کردستان است. یعنی به همان اندازه که آب به حوزه سرزمینی ما، حوزه آبریز ما  انتقال پیدا می‌کند، به کردستان و زنجان هم (به شکلی عادلانه آب تخصیص پیدا می‌کند) و ما هم از آن حوزه سهم داریم. در حوزه آبی تالوار ۱۳۰ میلیون مترمکعب آب وجود دارد که ۳۰ میلیون مترمکعب آن برای ما (استان همدان) است و مابقی آن برای زنجان و کردستان است. این آب هم که انتقال پیدا کند، در مسیر خودش فقط مختص به شهر همدان نیست؛ خط لوله انتقال آب به کبودراهنگ، فامنین، بهار و روستاهای واقع در مسیر هم در دست اجرا است و این مناطق هم از این آب بهره‌مند خواهند شد. به این دلیل آب پایدار می‌گوییم که  برنامه‌های تکمیلی بعدی هم وجود دارد. زمانی که این طرح اجرا شود، مشروط بر مصرف بهینه، آب پایدار (در استان) وجود خواهد داشت.

تالوار از نگاه مسئولان زنجان و کردستان

سد تالوار در ۵۰ کیلومتری شهر بیجار گروس و در بخش چنگ الماس این شهرستان واقع شده است، ساخت این سد از سال ۱۳۷۵ آغاز و سال ۱۳۹۲ به پایان رسید. به طور رسمی در افتتاح سد تالوار عنوان شد که با استفاده از سد مذکور هشت هزار هکتار از اراضی بیجار و ۲۴ هزار هکتار از اراضی خدابنده و سالیانه قریب به نود کیلومتر مکعب آب شرب همدان نیز تأمین خواهد شد.

مسئولان زنجانی بر این عقیده‌اند که وزارت نیرو در اهداف تالوار بازنگری کرده و اهداف آن را کاهش داد و ۲۱۰میلیون متر مکعب آب سد به  ۳۳ میلیون کاهش یافته است، که ۱۱ میلیون آن برای نیازهای محیط زیستی بوده و مابقی ۱۶ میلیون برای همدان و ۶ میلیون برای کردستان اختصاص داده شد و سهم زنجان به صفر رسیده است. آن‌ها می‌گویند: درخواست بازنگری دوباره در اهداف طرح از وزارت نیرو شده است و امیدواریم با بازنگری در اهداف سد به میزان ۵۰ درصد اهداف قبلی، تا افق ۱۴۲۰بتوانیم آب شرب و کشاورزی خدابنده را از سد تالوار تأمین کنیم.

بر اساس گزارش هفته‌نامه «سیروان» کردستان در مورخه ۴ تیرماه ۱۴۰۱ نیز، استاندار کردستان تصریح کرده است: حق‌آبه سد تالوار بیجار مورد مطالبه و انتقاد ساکنان روستاهای بخش چنگ الماس بیجار است و بدون تردید بازنگری می‌شود.

در این خصوص استاندار کردستان به ریاست جمهور و وزیر نیرو نامه‌ای نوشته است و به صراحت عدالت در میزان تخصیص آب شرب و کشاورزی از ذخیره‌گاه سد تالوار را مطالبه کرده است. طبق آمار این هفته‌نامه، ۵۶ میلیون مترمکعب از حجم ذخیره‌سازی سد تالوار به استان همدان و تنها ۶ میلیون مترمکعب برای کشاورزان به شهرستان بیجار تخصیص می‌یابد. شرکت آب‌منطقه‌ای همدان به صراحت در تابلوی مشخصات فنی سد تالوار آورده است که از حجم ذخیره‌سازی این سد ۸۵ میلیون مترمکعب در سال برای تأمین آب شرب همدان، زنجان و بیجار تخصیص می‌یابد.

تالوار و مشکلات محیط زیستی

با وجود قرارگرفتن حوضه و رودخانه (تالوار) در استان کردستان، شرکت آب‌منطقه‌ای این استان هیچگونه دخالت مستقیم و نظارتی بر اجرای این پروژه نداشته و با این تصمیم نادرست وزارت نیرو، عملا حق‌آبه مسلم و مورد نیاز استان کردستان را برای توسعه اراضی دیم شهرستان بیجار نادیده گرفته است. تبعات منفی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ناشی از اجرای سد تالوار به شهرستان بیجار بسیار زیاد و جبران‌ناپذیر بوده است. هیچ‌کدام از اجزای تشکیل‌دهنده این پروژه به‌خوبی اجرا نشده‌اند، هر چند که پروژه تأمین آب شرب مورد نیاز همدان، کبودرآهنگ، بهار، لالجین، صالح آباد، قهاوند، فامنین، جورقان، مریانج و روستاهای مسیر خط انتقال تا (سال مقصد ۱۴۱۵) از سد تالوار در حال انجام است؛ اما تأمین آب ۷ هزار و ۵۰۰ هکتار اراضی خورخوره شهرستان بیجار در استان کردستان و در نهایت تأمین آب کشاورزی ۲۴ هزار و ۵۰۰ هکتار از اراضی دشت گرماب و بیزیند در شهرستان قیدار در استان زنجان تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده و احداث این سد هیچ‌گونه تحولی در زندگی مردم استان‌های هدف ایجاد نکرده است. تمام اهداف این پروژه شامل: تأمین آب کشاورزی اراضی هدف در استان‌های کردستان و زنجان، قربانی تأمین آب شرب شهر همدان با آبی آرسنیکی بالاتر از حد مجاز(۱۰ الی ۱۴ برابر) رودخانه تالوار شده که مشاور طرح آن را نادیده گرفته است. هرچند باید در مراحل مختلف تصفیه آب برای شرب تمهیدات لازم برای حذف این عنصر خطرناک در نظر گرفته شود تا در آینده مشکلی برای مصرف‌کنندگان آن پیش نیاید.

تالوار و سوالات بی‌جواب

در پایان سوالات بسیاری در مورد این انتقال وجود دارد که پاسخ به آن‌ها می‌تواند ابهامات این پروژه کلان را تا حد زیادی تعدیل کند:

۱- چرا برای پروژه‌های این‌چنینی با این وسعت پیوست مطالعات ارزیابی‌های محیط زیستی تهیه نمی‌شود؟ این حرف را در مورد استان همدان برای هزارمین بار می‌گویم و می‌نویسم.

۲- چرا اعداد اعلام شده توسط مسئولان کردستان، زنجان، همدان و وزرات نیرو متفاوت است؟ ۱۶، ۳۰، ۵۶، ۶۳ و یا ۹۰ میلیون مترمکعب؟ بالاخره کدام عدد میزان آب تخصیصی استان همدان است؟

۳- چرا وزارت نیرو، شرکت آب منطقه‌ای و پیمانکار طرح، به بالا بودن میزان آرسنیک توجهی نداشته است؟ چه برنامه‌ای برای تصفیه آرسنیک وجود دارد؟ اخیرا یکی از نمایندگان همدان نیز به بالا بودن آرسنیک تالوار معترض شده بود.

۴- مردم بومی منطقه در محدوده تالوار، اعتقاد دارند همدان آب را برای صیفی‌جات و سبزی‌کاری و کشاورزی می‌خواهد به مصرف برساند، این گزاره تا چه حدی صحت دارد؟

۵- مبنای میزان آب تخصیصی به سه استان چیست؟

۶- دلیل نداشتن پیوست فرهنگی-اجتماعی طرح چیست؟ چه تدبیری برای کاهش مناقشات آبی و افزایش رضایت مردم بومی منطقه و کشاورزان اندیشه شده است؟

۷- چگونه استان پرآبی مانند همدان، نتواسنته حوزه‌های آبی درون استانی را مدیریت کند که نیازمند آب از خارج استان شده است؟ صنایع پرآب‌بری مانند نیروگاه شهید مفتح چه توجیهی در استان همدان دارند؟ نیروگاهی که بخشی از برق استان‌های دیگر را تأمین می‌کند، آن هم به قیمت خشک کردن چند دشت حاصلخیز استان.

۸- تأمین آب پایدار برای استان همدان چه هزینه و تخریبی در بلندمدت برای استان‌های کردستان و زنجان و خود همدان دارد؟

۹- در محیط زیست قطعیت‌نداشتنها بالاست. بر چه مبنا و استدلالی مسئولان این انتقال آب را برای حداقل دو دهه آینده پایدار می‌دانند؟

اثرات اکولوژیکی این پروژه نتایج جبران‌ناپذیری به جای می‌گذارد، از طرفی ارزیابی جامع این انتقال از نظر محیط زیستی باید نشان دهد سطح معقولی از قطعیت وجود دارد که طرح به شکل اساسی کیفیت زیست بوم را در حوضه مبدأ یا مقصد تخریب نمی‌کند. تجربه‌های مشابه در دهه‌های گذشته در کشور نشان می‌دهد که مافیای آب حاکم بر کشور و بی‌تدبیری مدیران رده بالای وزارت نیرو به‌دلیل جدی‌نگرفتن مسائلی نظیر حق‌آبه‌های مسلم، مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیط‌زیستی مناطق هدف، باعث بروز خطاهای جبران‌ناپذیر و از بین رفتن منابع آب و خاک و محیط زیست آن مناطق شده و امنیت ملی و یکپارچگی کشور را نیز به خطر انداخته‌اند.