*مهرداد نهاوندچی
*کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست
- فلسفه انتقال آب
با توجه به توزیع‌نشدن یکنواخت و پراکنش نامناسب بارش، منابع آبی، منابع خاکی، تغییرات و تنوع اقلیمی، پراکنش جمعیت، کارخانجات صنعتی و اراضی کشاورزی، انتقال آب بین حوضهای میتواند راهکاری در جهت برقراری تعادل بین عرضه و تقاضای آب در مناطق مختلف باشد. هدف طرحهای انتقال آب بین حوضهای، آن است که ضمن انتقال آب مازاد، حقابه‌های فعلی و آینده محیط زیست حوضه مبدأ در اولویت بوده و دچار کمبود جدی نشود و مصرف‌کنندگان این حوضه با بهره‌برداری از آن مخالفت نداشته باشند. طرحهای انتقال آب از نظر اجتماعی و زیست محیطی به عنوان طرحهای پرهزینه، پیچیده و مشکل‌ساز مطرح هستند و از آن‌جایی که آثار مثبت و منفی این طرحها در کلیه بخشهای جامعه آشکار خواهد شد، ضروری است تأثیرات این انتقال قبل از اجرا توسط دیدگاههای گوناگون در محیط فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و بیولوژیکی و به منظور حفظ تعادل اجزا محیط و ارتباطات بین آن‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد.
در سالهای اخیر، انتقال آب بین حوض های در میان فعالان محیط زیست به عنوان یکی از تلخ‌ترین رخدادهای محیط زیستی در کشور مطرح است. چراکه در ارزیابی و اجرای این پروژهها همواره ملاحظات محیطزیستی در مقابل ملاحظات سیاسی و اقتصادی ذبح شده و عمدتا در اثر اجرای این پروژهها، پایداری هر دو سرزمین مبدأ و مقصد با تهدیدهایی جدی و غیرقابل جبران مواجه شده است. اوج طراحی و اجرای پروژههای عظیم انتقال آب در کشورهای صنعتی و پیشرفته به سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ باز میگردد. دهههایی همراه با رشد اقتصادی و شکوفایی، توانمندیهای مهندسی که کشورهای صنعتی را به بلندپروازیهای بی حد و حساب وسوسه میکرد. هرچند که با گذشت زمان بسیاری از پروژههای انتقال آب بین حوضهای به دلایلی از جمله مخالفتهای شدید مردمی در حوضههای مبدأ، هزینههای بالای اقتصادی و ملاحظات محیط زیستی متوقف شدند.
- قوانین و معیارهای سازمان جهانی یونسکو برای طرحهای انتقال آب بین حوضهای:
– ناحیه مقصد، باید پس از توجه به منابع جایگزین تأمین آب و تمامی اقدامات منطقی برای کاهش تقاضای آب در تأمین نیازهای فعلی و پیشبینی شده، کمبود جدی داشته باشند تا طرح انتقال آب قابل توجیه باشد. (در واقع تأکید یونسکو بر انجام تمامی اقدامات منطقی کاهش تقاضای آب، نشان دهنده اولویت مدیریت تقاضا بر مدیریت عرضه است. یعنی اگر کمبود آبی را بتوان با مدیریت تقاضا و هزینههای معقول رفع کرد به انتقال آب بین حوضهای نیازی نخواهد بود. چنان‌چه با اعمال این موارد همچنان بحث انتقال آب مطرح بود، در مرحله بعد، هنگام اجرای این طرحها در حوزههای مبدأ و مقصد، باید مباحث اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و تغییرات بنیادین و اساسی آن مد نظر قرار گیرد).
– حوضه مبدأ نباید با کمبود جدی آب مواجه شود.
– کیفیت زیست محیطی در حوضهای مبدأ و مقصد مورد تهدید و تخریب قرار نگیرند.
-اجرای طرح نباید باعث بروز اختالات اساسی اجتماعی و فرهنگی شود.
– منافع خالص ناشی از اجرای طرح به طور عادلانه بین حوضهها تقسیم شود.
- برخی برخی از پیامدهای ناگوار طرحهای انتقال آب:
- کاهش شدید دبی رودخانهها و گاهی خشک شدن آن‌ها
- نابودی حیات تالاب‌ها
- به خطر افتادن محیط زیست و تنوع زیستی جانوری و گیاهی
- بروز نارضایتی‌های اجتماعی
- افت سطح آب سفرههای آب زیرزمینی
- ناپایداری سرزمین خصوصاً در حوضههای مبدأ
- رشد سریع و نامتوازن جمعیت در حوضههای مقصد
- صرف هزینههای زیاد
- جابجایی ساکنین آبگیرها و مسیرهای انتقال
- کاهش کیفیت آب شرب شهرهای پایین دست
- تشدید رسوب‌گذاری
- افزایش حجم پسا بها و منابع آلاینده
- افول گردشگری و توریسم
- بررسی اثرات زیست محیطی و کیفی
از عوامل تعیین‌کننده و معیارهای بین المللی در بررسی پروژههای انتقال آب بین حوضهای، ملاحظات محیط زیستی است. در این پروژهها خواه‌ناخواه منابع طبیعی آب دست خوش تغییرات کمی و کیفی شده و بر اکوسیستم منطقه تأثیرات مهمی بر جای میگذارند. توزیع ناهمگون مکانی و زمانی آب، افزایش جمعیت در برخی مناطق و خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها و خشکسالی سبب شده است که انتقال آب بین حوضهای به عنوان یکی از روشهای کاهش بحران آب از طریق مدیریت عرضه مطرح شود؛ اما از طرفی ارزیابی جامع این انتقال از نظر محیط زیستی باید نشان دهد سطح معقولی از قطعیت وجود دارد که طرح به شکل اساسی کیفیت زیست بوم را در حوضه مبدأ یا مقصد تخریب نمیکند. با این حال چنان‌چه هزینههای جبران خسارت زیست‌محیطی فراهم شود ممکن است این پروژه توجیهپذیر باشد. بنابراین قبل از هرگونه تصمیمگیری قطعی برای اجرای یک پروژه انتقال آب از حوضه مبدأ به مقصد، باید با دیدی کلی و جامع و به دور از قضاوتهای منطقهای بررسی کرد که نتایج کوتاه‌مدت و بلندمدت محیط زیستی این انتقال در هر دو حوضه چیست و در همین راستا برای مشکلات قابل پیشگیری برنامهریزی و ارائه راه حل کرد؛ همچنین در صورتی که نتایج، منفی و ویران‌کننده بودند، با پیش گرفتن سایر راه حلهای مدیریتی، مشکل آب منطقه مقصد را برطرف کرد.
- بررسی اثرات اجتماعی
مهم‌ترین اثر یک پروژه انتقال آب بین حوضهای اثرات اجتماعی آن است؛ به طوری که اقدام به طرحهای انتقال آب بین حوضهای باید با محفوظ داشتن عدالت اجتماعی برای همه انجام گیرد. این عدالت اجتماعی هم برای آن‌هایی که حقآبهای دارند و هم برای اشخاصی که بر اساس عرف و وابستگیهای ملی خود میتوانند از این آب به عنوان سرمایههای ملی استفاده کنند، مطرح است. از جمله آسیبهای اجتماعی در حوضه آبده میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-افزایش درگیری بین مصرف‌کنندگان آب
-افزایش فقر عمومی
-افزایش بیماری‌های مرتبط با مشکل کمبود آب در جریان
-افزایش نارضایتی‌های عمومی در مورد تصمیم دولت مبنی بر انتقال آب
-ایجاد یأس و ناامیدی در مردم حوضه مبدأ به دلیل از دست دادن برخی فرصت‌ها
-از بین رفتن زمینهای زراعی، چراگاه‌ها و خانههای مسکونی
-اسکان مجدد افراد
-بیکار شدن افراد
-تغییر کاربری اراضی
-مهاجرت روستاییان به شهرها
منبع: نشریه موج، انتقال آب، بررسی طرح، تاریخچه قوانین، بایدها و نبایدها اثرات زیست محیطی، سال نخست، شماره دوم، آبان ۹۵