*نازنین ناصری
*کارشناس ارشد محیط زیست
در این بازدید معاون دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان این‌که خاک ضامن امنیت غذایی کشور است و اگر این خاک به هر دلیلی از بین رفته باشد، برای بازیابی و تشکیل هر یک سانتی‌متر خاک حاصلخیزحداقل ۷۰۰ سال زمان نیاز دارد، گفت: برای آن‌که بتوانیم خاک حاصلخیز را برای تولید محصولات کشاورزی حفظ کنیم، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اقداماتی را در راستای اثرات سوء تخریب خاک به‌صورت طبیعی و انسانی انجام می‌دهد تا به روند طبیعی آن نزدیک کند و بستر تولیدات کشاورزی مهیا شود.
آمار و ارقام
«محمد شرافتی» با اشاره به این‌که در کشورهای در حال توسعه مانند ایران متوسط فرسایش خاک حدود ۱۵.۵ تن در هکتار در سال، در کشورهای توسعه نیافته بین ۳۰ تا ۴۰ تن و در کشورهای توسعه یافته اروپایی و امریکایی که از ابزارها و تکنیک‌های به روز استفاده و از مدیریت مناسب بهره‌مند هستند، بین ۷ تا ۱۳ تن در هکتار در سال است، تصریح کرد: عرصه کشور ما یک میلیون ۶۴۸ هزار و ۱۹۵ کیلومتر مربع مساحت دارد که ۱۲۵ میلیون هکتار از آن تحت تأثیر فرسایش آبی قرار دارد. به‌طور متوسط، سالانه بیش از دو میلیارد تن خاک حاصلخیز را از دست می‌دهیم. بر اساس مطالعات خارجی ارزش اقتصادی هر یک تن خاکی که از دست می‌رود ۲۸ دلار است با این حساب ما ۵۶ میلیارد دلار در سال به دلیل نبود مدیریت بهینه خاک خسارت می‌دهیم.
شرافتی ادامه داد: طبق بررسی‌های انجام شده ۶۰ درصد از مساحت کشور تحت تأثیر فرسایش متوسط قرار دارند و بیش از ۳۲ درصد آن تحت تأثیر فرسایش‌های شدید قرار دارد.
مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز
شرافتی دو دلیل عمده فرسایش خاک بوسیله انسان را شخم در جهت شیب و تغییر کاربری عنوان کرد و گفت: عوامل طبیعی مانند تغییر اقلیم و بارندگی با شدت و مدت متفاوت مانند پدیده مانسون نیز باعث فرسایش خاک می‌شود. در مقابل، از دست رفتن خاک باید مدیریت جامع حوزه آبخیز با یک برنامه مدون و سیاست‌گذاری جامع به صورت نگرش سیستمی در رابطه با همه عوامل حوزه آبخیز داشته باشیم و بهره‌برداری متوازن بین آن چیزی که وجود دارد و آن چیزی که نیاز است وجود داشته باشد، قطعا فرسایش خاک را نخواهیم داشت. اقدامات مکانیکی از قبیل بند خاکی، بند گابیونی، بند خشکه چین، بند چپری در دستور کار سازمان منابع منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و استان قرار دارد و هر سال با تعیین حوزه‌های آبخیزی که شرایط حاد، بحرانی و نیمه بحرانی در سطح استان و ملی قرار دارند، براساس اولویت‌بندی و بودجه‌بندی انجام و اقدامات مکانیکی، بیومکانیکی و بیولوژیکی در داخل حوزه‌ها انجام می‌شود تا خاک حاصلخیز را حفظ کند.
وی ادامه داد: برای مشاهده نتیجه اقدامات انجام‌شده و میزان اثرگذاری اقدامات به‌صورت آمار و ارقام، ۱۲ حوزه تحت عنوان حوزه‌های آبخیز معرف کشور راه اندازی شده است. از نظر کمی تعداد این حوزه‌ها را باید در سطح ملی افزایش دهیم تا همانند یک آینه واقعیت‌ها را در آن مشاهده کنیم. در کشورهای پیشرفته از سال۱۹۰۰ به پایش و اثربخشی اقدامات حفاطت خاک در حوزه‌های آبخیز اقدام کردند. ایران ۸۰ سال از اقدامات اولیه پایش و ارزیابی و اثر بخشی حوزه‌های آبخیز عقب است و این مورد همچنان به عنوان یک دغدغه و نیاز امروز جامعه وجود دارد در هر حوزه هفت بخش پایش شامل هواشناسی، هیدرولوژی، فرسایش، رسوب، نفوذ، پوشش گیاهی، آب های زیر زمینی وجود دارد.
حوزه سایه کمر
معاون آبخیزداری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز در این بازدید با بیان این‌که فرسایش خاک به صورت طبیعی اتفاق می‌افتد اما انسان با اقداماتی مانند تغییر کاربری اراضی باعث شدیدتر شدن آن می‌شود که به آن فرسایش تشدید شونده گفته می‌شود و مخرب کیفیت خاک است، گفت: برای کنترل آن از سازه‌های آبخیزداری استفاده می‌کنیم. در حوزه سیاه‌کمر سازه گابیونی با ارتفاع ۳.۵ متر در سال ۹۸ احداث شده است. در این حوزه علت اصلی فرسایش خاک تغییر کاربری اراضی است که در دامنه‌ها کشاورزی مجاز و غیر مجاز انجام می‌شود.
آموزش و ترویج فرهنگ استفاده از خاک
«محمدمهدی آرتیمانی» با اعلام این‌که در اراضی باید در خلاف جهت شیب شخم‌زنی انجام شود، اما کشاورزان با شخم در جهت شیب، شیار‌هایی در جهت شیب ایجاد می‌کنند که باعث می‌شوند روان‌آب با سرعت بیشتری حرکت کند و خاک حاصلخیز و دارای مواد آلی شسته شده و از دسترس گیاه خارج شود، گفت: با این روش غلط در سال‌های آینده که میزان برداشت دیم باید هزار و ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار باید باشد، از این مقدار کمتر و نهایتا ۷۰۰ کیلو گرم در هکتار خواهد بود. فرسایش خاک هفت برابر فرسایش مجاز در اراضی دیم‌زار ما اتفاق می‌افتد. برای کنترل این بحران باید فرهنگ بهره‌بردار را بالاتر ببریم و اقدامات عمرانی انجام داده و تسهیلات، آموزش و ترویج را بیشتر کنیم.
وضعیت بحرانی خاک کبودر آهنگ
آرتیمانی با ذکر این نکته که از یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار اراضی تحت مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری، یک میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار سطح بحرانی در استان داریم، تأکید کرد: در ۶۹۰ هزار هکتار آن طبق مطالعات انجام‌شده میزان متوسط فرسایش ۸ تا ۱۲ تن در هکتار در سال و در مناطق بحرانی مانند کبودر آهنگ تا ۳۰ تن در هکتار در سال وجود دارد و در مناطقی که بارندگی کمتر، دستکاری توسط انسان کمتر و پوشش گیاهی مناسب داشته ۸ تن در هکتار در سال می‌باشد.
وی در آخر گفت: در برنامه هفتم توسعه آینده‌نگری شده که میزان فرسایش خاک به ۸ تن در هکتار کاهش یابد. در میان ۳۲ حوزه آبخیز موجود در کشور حوزه‌های آبخیز استان همدان جزو اولین حوزه‌هایی هستند که تحت پایش و ارزیابی قرار گرفتند.
+++
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در نشست خبری به مناسبت روز جهانی خاک با بیان این‌که این اداره طرح‌های مرتع‌داری و آبخیزداری را پیگیری می‌کند، گفت: بیشترین موضوعی که امروزه باید به آن پرداخته شود، جلوگیری از فرسایش خاک از طریق اقدامات حفاظت خاک، آبخیزداری، آبخوان‌داری و اجرای عملیات اجرایی جنگل و مرتع است که به کنترل فرسایش کمک می‌کند. با اجرای طرح های آبخیزداری در هر هکتار بین ۹ تا ۱۲ تن از فرسایش خاک جلوگیری می‌شود.
«اسفندیار خزایی» با اشاره به این‌که خاک از ذرات درشت دانه، ریزدانه و مواد آلی تشکیل شده است که با در کنار هم قرار گرفتن بافت و ساختمان خاک را تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: خاکی که ساختمان آن تخریب شده باشد برگشت آن بسیار سخت است؛ چراکه ساختمان خاک است که آب را در خود نگهداری می‌کند و موجب استقرار گیاه می شود.
خزایی با اشاره به این‌که هوا و اقلیم هم متأثر از آب و خاک است، خاکی که رطوبت آن از دست برود مستعد فرسایش است، اعلام کرد: به دلیل مصرف بیش از حد انرژی توسط کشورهای پیشرفته و در حال پیشرفت، تغییر اقلیم در جهان اتفاق افتاده است. این عوامل باعث شده رطوبت خاک از دست رفته و شرایط به سمت خشکی و فراخشکی پیش برود. با توجه به این‌که زمین بار الکتریکی منفی دارد با خروج رطوبت از خاک ذرات کمتر از ۲ هزارم میلی‌متر که به آن‌ها رس گفته می‌شود در اثر از دست دادن رطوبت توسط باد حرکت و به یکدیگر برخورد می‌کنند و باز هم ریز دانه‌تر در حد میکرون می‌شوند و چون هم بار هستند یکدیگر را دفع کرده و با کوچکترین گرد و خاک در ارتفاع قرار گرفته و ریز گرد را تشکیل می‌دهند.
وی ادامه داد: دما در سمت غرب کشور و زاگرس بین ۵ تا ۷ درجه از دشت‌های عراق و عربستان خنک‌تر است. این عامل باعث شده حرکت اقلیمی، ابرها را به سمت کشور ما سوق دهد و بارش ایجاد کند، اما در کنار آن ریزگردها را نیز با خود به کشور ما وارد می‌کند. زاگرس که ۴۴ درصد از آب کشو را تأمین می‌کند جنگل‌های آن در خطر از بین رفتن به دلیل اثر ریزگردها و تغییر اقلیم هستند. برای جلوگیری از این موارد باید خاک را حفظ کنیم. اگر پروفیل‌های خاک از بین برود، فرسایش ایجاد خواهد کرد. فرسایش خاک تا ده تن در هکتار در سال طبیعی است. اقداماتی که توسط انسان‌ها مانند چرای دام، آتش‌سوزی و شخم شیار در شیب‌ها و تغییر کاربری مراتع، خاک را تخریب و به دنبال آن فرسایش خاک را تشدید می‌کند.